بزرگنمايي:

پیام آذری- وضعیت فعلی دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی چند روزه یا چند ساله رقم نخورده تا بتوان برایش نسخه‌های چند روزه نیز پیچید؛ تراز نگین آبی آذربایجان در سه دهه گذشته سالانه 40 سانتی‌متر کاهش یافته و قطع یقین احیای آن نیز در شرایط فعلی زمان‌بر خواهد بود.

با آغاز شرایط بحرانی دریاچه ارومیه از اوایل دهه 90، مجموعه تحت عنوان ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل و عملا سیستم احیای دریاچه را رهبری کرد؛ جدا از نتایج اقدامات این ستاد و انتقادات وارده به آن، به هرحال وضعیت فعلی دریاچه ارومیه به هیچ وجه مناسب نیست و بخش بزرگی از این منبع آبی عملا خشک شده است.

مناظره‌های انتخاباتی و سخنرانی‌های آیت الله رئیسی نشان داد شخص رییس جمهور به مطالبه مردم آذربایجان‌ در رابطه با احیای دریاچه ارومیه کاملا واقف است و دغدغه حل این مشکل زیست محیطی را دارد؛ از سویی نیز هوشیاری مردم در خنثی سازی فعالیت گسترده ضد انقلاب و معاندین که برای امنیتی کردن این مطالبه سنگ تمام گذاشتند، نشان داد مردم به وعده رییس جمهوری برای احیای دریاچه ارومیه اعتماد دارند و منتظر آغاز اقدامات عملی هستند.

طی هفته گذشته انتصاب استاندار آذربایجان‌غربی به عنوان دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه موجی از واکنش‌های مثبت کاربران فضای مجازی را در پی داشت؛ فعالان فضای مجازی معتقدند محول کردن این مسوولیت به مقام عالی استان، سبب ترسیم دقیقی از واقعیت و ارائه راهکارهای مناسب برای آن خواهد بود.

اولین دستاورد واگذاری دبیری کارگروه ملی احیای دریاچه به استاندار آذربایجان‌غربی، چندی پیش نمایان شد؛ محمد صادق معتمدیان با انتخاب برگزاری نخستین نشست با اعضای هیات علمی و نخبگان حوزه خاک و آب دانشگاه ارومیه عملا نشان داد که به دور از یک رویکرد احساسی بدنبال بهره مندی از نگاه علمی و تخصصی در مدیریت منابع آبی است.

نگاه تخصصی اساتید دانشگاهی به احیای دریاچه و اعلام آمادگی آنان برای قرار گیری در کنار دولت، قطع یقین گامی استوار برای حرکت در این مسیر خواهد بود.

نگاه واقع بینانه اساتید دانشگاهی به چرایی بحران آبی

کامران زینال زاده رییس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه در این نشست با قدردانی از توجه دولت سیزدهم به مشکلات زیست محیطی به خصوص احیای دریاچه ارومیه گفت انتخاب مقام عالی استان به عنوان دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه نشانگر تقویت حکمرانی در سطح استانی است.

وی بخشی از خشکسالی رخ داده در منطقه را نشات گرفته از تغییرات اقلمی جهانی دانست، اما عنوان کرد که بخش قابل توجهی نیز به سوء مدیریت و ناتوانی در تطبیق با محیط مربوط می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه دریاچه ارومیه فقط یک تابلو از وضعیت بحرانی منابع آبی است، گفت: منابع آبی زیر زمینی استراتژیک منطقه با بحران رو به روست که در صورت تداوم روند فعلی نه تنها احیای اکوسیستم و تامین آبی کشاورزی دیگر مساله اصلی نخواهد بود بلکه در تامین آب شرب نیز با مشکلاتی رو به رو خواهیم شد.

عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه هنوز پابرجاست

زینال‌زاده تغییرات اقلیمی را یک واقعیت انکار ناپذیر دانست و اظهار کرد: معتقدیم که توسعه ناپایدار منطقه از دلایل اصلی خشکی دریاچه ارومیه است؛ عوامل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه هم باپرجاست ما هنوز هم درگیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی و کشت محصولات پرآب‌بر در منطقه هستیم.

وی با تاکید بر اینکه باید به مدیریت بحران آب یک نگاه تخصصی داشت، اضافه کرد: متاسفانه حکمرانی آب در کشور به عهده سازمان‌هایی است که نگاه آنان در مدیریت منابع آبی صرفا سازه سازی می‌باشد و توجهی به اقدامات اجتماعی و فرهنگی ندارند.

رییس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه ادامه داد: ما در مدیریت منابع آبی به خصوص احیای دریاچه ارومیه نیازمند یک پیوست فرهنگی هستیم؛ جالب است بدانید وقتی ژاپنی‌ها برای کمک به احیای دریاچه به ارومیه آمدند بدنبال ایجاد هیچ طرح سخت افزاری نرفتند و معتقد بودند راه اصلی نجات منابع آبی و احیای دریاچه ارومیه آگاهی بخشی به کشاورزان برای اصلاح الگوی کشت است.

باورهای مردم در رابطه با کشت نوع محصولات کشاورزی باید تغییر کند

زینال‌زاده با تاکید بر اینکه باورهای مردم در رابطه با کشت نوع محصولات کشاورزی باید تغییر کند، گفت: بدون مشارکت مردم احیای دریاچه ممکن نیست؛ مصرف آب کشاورزی و حتی آب شهری در آذربایجان‌غربی چندین برابر میزان متوسط کشوری است و با این شرایط اگر همین فردا با وارد کردن آب، دریاچه را لبریز نیز کنیم، بار دیگر با تخلیه منابع آبی به وضعیت فعلی دچار خواهد شد.

وی از نبود یک بانک اطلاعاتی جامع در رابطه با احیای دریاچه ارومیه انتقاد کرد و افزود: برای کنترل و جلوگیری از قاچاق آب به اراضی کشاورزی دیگر اکتفا به حالت های سنتی فایده ای ندارد؛ دانشگاه ارومیه در همین راستا به پهپاد مدرنی نیز مجهز است که می‌تواند مشخصات تغییر اراضی و منابع آبی را ارزیابی و گزارش‌های لازم را ارائه کند؛ اما متاسفانه نتوانستیم شرکت آب منطقه‌ای را برای بهره مندی از این تکنولوژی متقاعد کنیم.

خشک شدن دریاچه ارومیه نتیجه تغییر در ساختارهای اجتماعی است

افشار کبیری جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه نیز معتقد است که وضعیت فعلی دریاچه ارومیه نتیجه تغییرات در ساختارهای اجتماعی است؛ او می‌گوید: متاسفانه پس از دهه 40 و اصلاحات ارضی، ساختار سنتی روستاها متلاشی شد و حس مالکیت بر منابع آبی دگرگون گشت که آثار آن امروز به وضوح مشاهده می‌شود.

وی ادامه داد: عملا پس از اصلاحات ارضی دهه 40، حس مالکیت روستاییان به منابع آبی از بین رفت و احساس اینکه منابع آبی در اختیار حاکمیت قرار دارد و باید نهایت استفاده از آن به عمل آید، جایگزین آن شد.

دریاچه ارومیه با اصلاح رفتارهای اجتماعی قابل احیاست

این جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه همواره ماموریت اصلی تمامی دولت‌ها در مناطق خشک نیز هیدرولیک بوده است، گفت: متاسفانه در مقابله با بحران کم آبی همواره رویکرد دولت‌ها ایجاد سازه بوده است چرا که از این طریق بهتر می‌توان برای عملکرد آمار سازی کرد؛ اما در حالی به راهکارهای فرهنگی و اجتماعی بهایی داده نشده است که معتقدیم دریاچه ارومیه با اصلاح رفتارهای اجتماعی قابل احیا است.

وی افزود: اگر رفتارهای اجتماعی در برابر مدیریت منابع آبی اصلاح نشود، شاید دیگر در چند دهه گذشته اصلا آبی نباشد که از همین سازه‌ها بتوان بهره‌مند شد.

کبیری با اشاره به آمار نجومی حفرچاه‌های غیر مجاز در منطقه به خصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بیان کرد: اینکه هرکسی برای خودش در ویلا باغات حوضه دریاچه ارومیه اقدام به حفر یک چاه کند و به نوعی در غارت منابع آبی نقش داشته باشد، نشانگر آن است که هنوز هیچ حس مسوولیتی در جامعه نسبت به مدیریت منابع آبی احساس نمی‌شود.

سیاست‌های آبی کشور در دستان معارضین منابع آبی!

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با انتقاد از رویکرد موجود در برابر حفظ منابع آبی، اظهار کرد: سیاست های آبی کشور را کسانی وضع می کنند که نگاه خاصی بر آنان حاکم است؛ به طور مثال خود جهاد کشاورزی که یکی از طرفین مدیریت منابع آبی می‌باشد، سیاست اصلی‌اش افزایش اراضی کشاورزی است و عملا توسعه اراضی کشاورزی به هر قیمیتی را یک دستاورد می‌پندارد.

راندمان پایین آب کشاورزی در آذربایجان‌غربی وحشتناک است!

در ادامه این نشست تخصصی، مرتضی مولایی عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه در رشته اقتصاد کشاورزی در رابطه با راندمان آب کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه توضیحات مهمی ارائه داد؛ او با به کار بردن عنوان «وحشتناک» در توصیف راندمان پایین آب کشاورزی در منطقه، مدعی شد که برای کشت چغندرقند در هر هکتار از اراضی حوضه آبی دریاچه ارومیه بیش از 8 هزار و 500 متر مکعب آب نیاز است که همین چغندر در زمینی به همین اندازه در ترکیه با حدود 2 هزار و 600 متر مکعب آب، یعنی حدود یک سوم آبیاری می‌شود.

وی با بیان اینکه آب ارزان کشاورزی سبب شده تا کشاورزان تمایلی به تغییر الگوی کشت و شیوه آبیاری جدید نداشته باشند، گفت: باید توجه کنیم که قیمت آب بیانگر ارزش واقعی آن نیست و همین موضوع ما را با چالش‌هایی در حفظ منابع آبی رو به رو کرده است.

مولایی با تاکید بر ضرورت توجیه و آموزش کشاورزان در حفظ منابع آبی، اضافه کرد: در گذشته کارشناسان ستاد احیا تا حدودی به این وظیفه عمل می‌کردند ولی متاسفانه با انحلال آن عملا کسی پاسخگوی سوالات کشاورزان نیز نیست.

ضعف کارشناسان جهاد کشاورزی در ترغیب برای اصلاح الگوی کشت

امیر رحیمی عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه در رشته زراعت با تخصص گیاهان دارویی، سخنان خود در این جلسه را با بیان یک خاطره آغاز کرد؛ او گفت: در ترویج اصلاح الگوی کشت در یکی از شهرستان‌های استان اقدام به ارائه رایگان بذر گیاهان دارویی کم آب‌بر کرده و آموزش‌های لازم را نیز ارائه کردیم؛ اما متاسفانه در ارزیابی مشخص شد که هیچ کشتی صورت نگرفته است.

وی ادامه داد: در بررسی این اتفاق مشخص شد که کارشناسان جهاد کشاورزی آن شهرستان نه تنها دارای تخصص در کشت گیاهان دارویی نیستند بلکه علاقه‌ای نیز برای آموزش ندارند چرا که هیچکدام از کارشناسان در دوره رایگان برگزار شده، شرکت نکردند.

رحیمی با اشاره به افزایش میزان کشت 10 برابر گیاهان دارویی در آذربایجان‌شرقی در مقایسه با آذربایجان‌غربی، تاکید کرد: برخی گیاهان دارویی مستعد رشد در منطقه یک چهارم چغندرقند آب مصرف می‌کنند، ولی ارزش چند برابری در درآمدزایی نسبت به چغندر دارند.

وی با بیان اینکه حمایت از کشت گیاهان کم آب‌بر دارویی نیازمند یک حمایت تخصصی است، گفت: بازار فروش گیاهان دارویی سطح بالایی دارد و در برخی مواقع حتی پیش خرید می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با اشاره به سهم 2 درصدی گیاهان دارویی در مقایسه با مصرف داروهای شیمیایی، اظهار کرد: حمایت از این صنعت ضروری است چرا که رهبر معظم انقلاب به افزایش این سهم و رسیدن آن به 10 درصد در مقایسه با مصرف داروهایی شیمایی تاکید دارند.

وی با بیان اینکه بدون بررسی تخصصی نباید کشاورزان را به کشت دیمی گیاهان دارویی سوق داد، افزود: فرآوری محصولات تولیدی در بحث گیاهان دارویی و بازاریابی مناسب برای آنان سبب ترغیب کشاورزان برای کشت این محصولات کم آب‌بر خواهد بود.

رحیمی با اشاره به وضعیت فعلی منطقه، مدعی شد که در حال حاضر کشت زمین‌های دیمی صرفه اقتصادی ندارد و گیاهان دارویی با پتانسیل رشد در باراش سالانه 180 میلی‌متری می‌تواند جایگزین مناسبی باشد.

پیشنهاد تشکیل پژوهشکده گیاهان دارویی

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با ارائه پیشنهاد تشکیل پژوهشکده گیاهان دارویی، خواستار آغاز تحقیق‌های بنیادی در این حوزه برای حفاظت از منابع آبی شد.

وی افزود: متاسفانه افزایش برداشت از گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی رفته رفته به یک معضل تبیدل شده و تیشه به ریشه رشد این محصولات در منطقه زده است.

دریاچه ارومیه به سیب و چغندر تبدیل و فروخته شد!

هیراد عبقری عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه در رشته مرتع و آبخیزداری با انتقاد از رویکرد توسعه اراضی کشاورزی، گفت: وقتی دانشجویان در دانشگاه از وضعیت دریاچه ارومیه سوال می‌کنند، به آنان می‌گویم که آب دریاچه ارومیه عملا تبدیل به سیب و چغندرقند شد تا به قیمت مفت فروخته شود.

وی ادامه داد: سالانه 1.2 میلیون تُن سیب در آذربایجان‌غربی تولید می‌شود که 500 هزار تُن آن سیب زیر درختی و عملا غیر قابل فروش است؛ برای تولید یک کیلوگرم سیب بیش از 100 لیتر آب مصرف می‌شود که تولید آن به بهای نابودی منابع آبی هیچ توجیه اقتصادی و اجتماعی ندارد.

عبقری از مسوولان حوزه آب خواست تا در ارائه پروانه بهره برداری از چاه‌های کشاورزی به شدت سختگیرانه عمل کنند و با حفر چاه‌های غیر مجاز برخوردهای قاطعی داشته باشند.

وی افزود: تعداد چاه‌های حفر شده در کشور پس از سال 1347 تا به امروز حدود 24 برابر شده که نشات گرفته از توسعه بی رویه کشاورزی است.

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه همچنین از عملکرد سازمان حفاظت از محیط زیست در عدم ارزیابی مشخص منابع آبی تحلیلی به دریاچه ارومیه انتقاد و خواستار یک احساس مسوولیت همگانی برای احیای دریاچه ارومیه شد.

وی از استاندار آذربایجان‌غربی به عنوان دبیر کارگروه ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه درخواست کرد تا تیمی متشکل از متخصصان دانشگاهی با ارائه نظر تخصصی در رابطه با وضعیت طرح‌های احیا و اولویت بندی پروژه‌ها تعیین شود تا کمک حال دولت در این مسیر باشند.

عبقری گریزی نیز به نابودی مراتع توسط دام مازاد درآذربایجان‌غربی داشت و در این رابطه توضیح داد: دام مازاد مراتع استان را نابود کرده و در صورت بروز سیل خطرات احتمالی را در مناطق پایین دستی تا 10 برابر افزایش داده است.

غارت منابع آبی با کشت محصولات پر آب‌بر

حسین خیرفام عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه در رشته مرتع و آبخیزداری با بیان اینکه سیاست مداران با اقدامات خود سبب جهت دهی به رفتار جامعه می شوند، گفت: چه کسی حمایت از توسعه اراضی کشاورزی به بهای نابودی منابع آبی را توجیه می‌کند؟ هندوانه‌ای که برای تولید یک کیلوگرم از آن بیش از 300 لیتر آب مصرف شده است، امروز به قیمت کیلویی 2 هزار تومان به فروش می‌رسد؛ به عبارتی دیگر ما آب را لیتری حدود 40 تک تومانی به حراج می‌گذاریم!

وی ادامه داد: بدون لحاظ هزینه‌های کاشت، داشت و برداشت، اگر قیمت هر لیتر آب را 500 تومان در نظر بگیریم، برای تولید یک کیلوگرم هندوانه آبی به ارزش 150 هزار تومان مصرف می‌شود، ولی به دلیل اینکه کشاورز هزینه‌ای برای این آب پرداخت نمی‌کند تمایلی نیز به اصلاح الگوی کشت ندارد.

خیرفام با بیان اینکه منابع آبی کشور توسط کشاورزی غیر اصولی نابود می‌شود، اظهار کرد: توسعه بی رویه اراضی کشاورزی سبب شده تا آب‌هایی زیرزمینی که قرن‌ها برای بشر ذخیره شده بود، تخلیه شود.

وی با اشاره به اینکه محصول کشاورزی بومی منطقه گندم بوده است که در گذر زمان به کشت سیب و چغندرقند جای آن را گرفته است، افزود: سیاست‌های اشتباه در گذشته سبب شده تا کشاورزان تمایلی به کشت گندم که محصول استراتژیکی است،  نداشته باشند و کشت محصولات پر آب‌بر را جایگزین آن کنند.

کشت بی رویه محصولات کشاورزی جان خاک را گرفته است

عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه کشت بی رویه محصولات کشاورزی و نبود تخصص در این حوزه، جان خاک را گرفته است، گفت: هم اکنون به طور متوسط از هر هکتار زمین در آذربایجان‌غربی 3.5 تن گندم برداشت می‌شود که این میزان در 20 سال پیش هفت تن از هر هکتار بوده است که بیانگر فرسایش کمی و کیفی خاک است.

وی با تاکید بر اینکه اجرای کشاورزی حفاظتی در کشور ضروری است، اضافه کرد: در سال 1393 کشور آرژانتین نیز درگیر این موضوع شد؛ به گونه‌ای که میزان برداشت گندم از هر هکتار در آرژانتین به 2.5 تُن رسید؛ سیاست گذاران این کشور با اجرای کشاورزی حفاظتی مانع از فرسایش خاک شدند تا در سال 2003 میزان تولید گندم در هر هکتار این کشور رکورد 18 تُن را رقم زد.

 آذربایجان‌غربی کشش توسعه اراضی کشاورزی را ندارد

ابراهیم سپهر رییس دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه و عضو هیات علمی دانشگاه در رشته علوم خاک معتقد است که توسعه اراضی کشاورزی در آذربایجان‌غربی بیشتر از ظرفیت این استان بوده و دیگر کششی برای توسعه اراضی وجود ندارد.

وی با تاکید بر اینکه تعریف صنایع جایگزین به اشتغال در کشاورزی ضروری است، گفت: هم اکنون حدود 33 درصد اشتغال در آذربایجان‌غربی در کشاورزی است که این میزان در کشورهای توسعه یافته حدود چهار درصد است و بیشتر بر فرآوری محصولات کشاورزی تمرکز شده است.

مسوولان نباید کشاورزی فکر کنند!

وی تفکر کشاورزی مسوولان را معضلی برای احیای منابع آبی دانست و اظهار کرد: در زمان انتخابات نامزدهای انتخاباتی اکثرا شعار حمایت از توسعه اراضی کشاورزی سر می‌دهند که پس از انتخاب این روند نیز ادامه می‌یابد؛ از سوی دیگر نیز مسوولان حوزه کشاورزی، توسعه اراضی را یک دستاورد بزرگ برای خود قلمداد می‌کنند که همین تفکرات تهدیدی برای منابع آبی است.

رییس دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه اضافه کرد: مثلا سیب که محصولی پر آب‌بر تلقی می‌شود به اندازه‌ای در آذربایجان‌غربی کشت می‌شود که سالانه بخش قابل توجهی از آن کنار جاده‌ها و بدون خریدار فاسد می‌شود یا به قیمت بسیار ناچیز به کارخانه‌های کنسانتره به فروش می‌رسد؛ اینکه ما با وجود این شرایط با تشکیل زنجیره و میز سیب در ترغیب کشاورزان برای کشت این محصول پر آب‌بر اقدام می‌کنیم، تیشه به ریشه منابع آبی و خاکی می‌زند.

وی ادامه داد: اینکه امروز در رابطه با احیای دریاچه ارومیه جلسه بگذاریم و فردا برای توسعه اراضی کشاورزی در جلسه‌ای دیگر حضور داشته باشیم، مشکلی را حل نخواهد کرد.

سپهر با تاکید بر اینکه ارزش افزوده در کشت محصولات کشاورزی باید مد نظر قرار گیرد، اضافه کرد: ما عملا درگیر نبود برنامه ریزی در حوزه کشاورزی هستیم؛ اینکه ارزش افزوده یک گوشی موبایلی که کمترین مواد در تولید آن مورد استفاده قرار گرفته از تولید هندوانه در یک هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه بیشتر باشد، نشان می‌دهد که ما مسیر اشتباهی را طی می‌کنیم.

اعتبار سخت افزاری احیای دریاچه ارومیه در تعریف صنعت جایگزین برای کشاورزی استفاده شود

رییس دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه بدون کنترل بخش کشاورزی، احیای دریاچه ارومیه ممکن نیست، گفت: هزینه سخت افزاری احیای دریاچه ارومیه همچون پروژه‌های مختلف انتقال آب باید در تعریف صنایع جایگزین برای اشتغال در حوزه کشاورزی تعریف شود تا از بار اضافی و مرگ بار بر دوش منابع آبی کاسته شود.

وی همچنین خواستار بهره مندی از دانشگاه ارومیه در بحث احیای دریاچه ارومیه شد و افزود: متاسفانه بسیاری از دستگاه‌های دخیل در احیای دریاچه ارومیه  ذینفع هستند و این موضوع احیا را با مشکل روبه رو خواهد کرد؛ لازم است که یک نگاه تخصصی و علمی به احیای دریاچه داشت که در این راستا دانشگاه می‌تواند نقش آفرینی کند.

 جلسه چهار ساعته استاندار آذربایجان‌غربی با اساتید دانشگاهی در بحث احیای دریاچه ارومیه نشان داد که دولت به دور از حاشیه‌ها، یک نگاه تخصصی به احیای دریاچه دارد.

واگذاری دبیری کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه به استاندار آذربایجان‌غربی سبب استقبال کارشناسان از این تصمیم شد؛ کارشناسان این حوزه معتقدند که برخورد واقع گرایانه و به دور از هیجانات در احیای دریاچه ارومیه، نقش بسزایی در اجرای سیاست‌های تخصصی خواهد داشت.