بزرگنمايي:

پیام آذری- تالاب نئور با مساحت بیش از 210 هکتار بخشی از منطقه حفاظت شده لیسار و جزو مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست است که در 48 کیلومتری جنوب شرقی اردبیل واقع شده است. این تالاب به طور متوسط پنج متر عمق دارد که در برخی مناطق عمیق‌تر هم می‌شود. تاکنون در این منطقه 70 گونه گیاهی و 90 گونه جانوری شناسایی شده است.

این تالاب با نوستالژی ماهی‌های قزل‌آلای رنگین کمانی شناخته می‌شود که از چند دهه گذشته علاوه بر اینکه منبع غذایی مناسبی را در دسترس افراد بومی و علاقه‌مندان ماهیگیری قرار داده و نقش بسزایی در تعدیل زنجیره غذایی دریاچه ایفا می‌کرد. حالا بیش از یک دهه از حذف قزل‌آلاها از چرخه زیست بوم نئور می‌گذرد و برخی تلاش‌های جسته و گریخته برای احیای آن نیز تاکنون بی‌نتیجه مانده است.

کارشناسان بر این باور هستند که تالاب نئور دارای زیست ‌بوم فوق‌العاده‌ای بوده و می‌توان با راهکارهای علمی و تدوین برنامه مدیریتی جامع با همکاری دستگاه‌های متولی و ذی‌نفعان در راستای احیای آن گام برداشت.

گاماروس‌ها و قزل‌آلاهای نئور کجا رفتند

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل در این زمینه گفت: تالاب حفاظت شده نئور که در ارتفاع 2 هزار و 500 متری از سطح دریا در رشته کوه‌های باغرو واقع شده است، جزو مناطق تحت مدیریت این سازمان محسوب می‌شود.

رامین جمشیدی تشریح کرد: نئور بزرگترین دریاچه طبیعی آب شیرین استان اردبیل به شمار می‌رود، مساحت آن در زمان پرآبی به 400 تا 420 هکتار افزایش می‌یابد و منبع تغذیه آبی آن بارش‌های باران و برف، ذوب یخ‌های کوه‌های اطراف و چند دهنه چشمه اطراف و کف دریاچه است.

وی افزود: بیش از 30 سال پیش امور آب، آب‌بندی به منظور ذخیره بیشتر آب در پشت این سد برای آبیاری زمین‌های کشاورزی واقع در اراضی پایین دست دریاچه نئور احداث کرد.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل بیان کرد: این دریاچه از چند دهه پیش تا اواسط دهه 80 محلی برای پرورش نوعی ماهی قزل‌آلا تعیین شد که هدف از آن تعدیل جمعیت گاماروس‌ها بود که نوعی میگوی آب شیرین به شمار می‌روند. سالانه در اردیبهشت ماه بچه ماهی‌های قزل‌آلا از استخرهای پرورش ماهی در این دریاچه رهاسازی و در آستانه آغاز فصل سرما صید می‌شد؛ بر این اساس قزل‌آلا گونه بومی دریاچه حساب نمی‌شود.

جمشیدی اظهار کرد: از حدود سال 85 گزارش‌هایی مبنی بر مشاهده نوعی گونه مهاجم از خانواده کپورماهیان به نام کاراس در دریاچه نئور دریافت شد که به مرور زمان زاد و ولد این "هرزماهی" تعادل اکولوژیکی دریاچه را به هم زد.

به گفته وی، به طور تقریبی جمعیت گاماروس‌ها به دلیل تغذیه گونه مهاجم رو به اتمام است و میگوی بومی جز در برخی چشمه‌های تغذیه کننده نئور، اکنون در دریاچه مشاهده نمی‌شود.

شرایط اکولوژیک نئور خوب نیست

در همین زمینه سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل هم گفت: متاسفانه با وجود اقدامات انجام شده جهت مدیریت نئور، این تالاب به دلیل وجود مشکلات متعدد در شرایط اکولوژیکی نامناسبی قرار دارد.

حسن قاسم‌پور افزود: از معضلات اصلی تالاب می‌توان چرای بی‌رویه و حضور بیش از حد دام در حریم آن، فرسایش خاک و وجود گونه مهاجم ماهی کاراس اشاره کرد که باعث افزایش بار آلی دریاچه، افت کیفی آب، رشد گیاهان آبزی و گونه‌های مهاجم شده است.

وی بیان کرد: واقعیت این است که حال نئور خوب نیست و مشکل هم تنها کاراس نیست؛ اگرچه این گونه مهاجم و غیربومی است که هیچ یک از اقدامات معمول برای مقابله با آن جواب نداده است.

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اضافه کرد: این گونه که رفتار بسیار وحشی دارد، زنجیره غذایی دریاچه نئور را بهم زده و دچار مشکل کرده است و در سایر زمینه‌ها نیز زیست بوم منطقه را تحت فشار قرار داده است.

این کارشناس محیط زیست یادآورشد: بار آلی ورودی به دریاچه بسیار زیاد است و این امر موجب رشد گیاهان آبزی شده است و این گیاهان با پوشاندن سطح آب خود به زنجیره غذایی استرس وارد می‌کنند. از سوی دیگر فرسایش و رسوب نیز در دریاچه نئور زیاد شده است که بیشتر آن در نتیجه بارندگی‌ها در کنار دامداری و حضور عشایر دارای پروانه چرا است و در نتیجه این اتفاقات، آب زلال نئور اکنون بسیار کدر شده است.

وی در خصوص دلایل دیگر کدری آب تالاب نئور گفت: کاراس گونه کف‌زی محسوب می‌شود، چرا که از کف دریاچه تغذیه می‌کند و از همین رو موجب کدورت آب می‌شود و در کنار افزایش بار آلی موجب بروز شرایط کنونی شده است.

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل با بیان اینکه کاراس در بیشتر منابع آبی ایران مشاهده می‌شود، افزود: تالاب نئور به دلیل واقع شدن در محدوده منطقه‌ای حفاظت شده و همچنین توجه زیاد گردشگران و بومیان شرایطش نمود بیشتری پیدا کرده است.

وی یادآورشد: اتفاقا ماهی قزل‌آلا هم بومی دریاچه نبود و پیش از انقلاب بر اساس مطالعاتی با توجه به وجود منطقه بکر از نظر تغذیه، قزل‌آلا در دریاچه رهاسازی شد.

برای احیای تالاب نئور چه اقداماتی انجام شده است

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل در خصوص اقدامات اداره متبوعش برای حفظ تالاب نئور گفت: به منظور مبارزه با گونه مهاجمی که به دریاچه نئور وارد شده، اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل از سال 94 وارد عمل شد و از طریق متخصصان پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های داخلی که در بندر انزلی واقع شده است، مطالعه‌ای در راستای کنترل و کاهش جمعیت کاراس‌ها انجام داد.

وی گفت: چند مورد پیشنهاد در این زمینه ارائه شد که یکی از آنها حذف فیزیکی گونه مهاجم و پیشنهاد دیگر مبارزه بیولوژیکی با استفاده از رهاسازی اردک ماهی در نئور بود؛ اما با این روشها آن طور که باید و شاید نتیجه مطلوب به دست نیامده است.

جمشیدی افزود: از سوی دیگر در بحث فرهنگ‌سازی و افزایش حساسیت عمومی برای مسئولیتی که جوامع محلی در این زمینه دارند، همچنین سایر دستگاه‌های ذی‌ربط مانند جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، امور آب، هواشناسی، فرمانداری و بخشداری هیر در کارگروهی تحت عنوان مدیریت زیست بوم تالاب نئور ساماندهی شدند.

وی بیان کرد: این اقدام‌ها در نهایت به تدوین کتابچه مدیریت زیست بومی تالاب نئور منجر شد که سال 1399 در قالب آن طرحی توسط پژوهشگران و محققان دانشگاه سنندج با عنوان تهیه نقشه راه احیای تالاب نئور اجرا شد.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اضافه کرد: این مطالعه با توجه به آلودگی و افزایش بار آلی دریاچه که شرایط آن نسبت به گذشته تشدید شده ارائه شد.

وی اظهار کرد: بر اساس مطالعه مذکور مهمترین عامل افزایش بار آلی دریاچه نئور ناشی از دامداری در حاشیه آن و در نتیجه ورود فضولات دامی به آب تالاب است که باعث تشکیل توده‌های جلبکی و کدورت آب شده و نئور را از کیفیت لازم انداخته است.

جمشیدی بیان کرد: بر اساس این مطالعه وجود برخی گیاهان آبزی در سطح دریاچه از دیگر مشکلات نئور است، چرا که با کاهش آب سطح قابل توجهی از دریاچه را گیاهان آبزی میریوفیلوم پوشش می‌دهد و حدود 10 هکتار در فصل رویش در اواخر تیر و مرداد سطح دریاچه را می‌پوشاند و اکسیژن مورد نیاز دریاچه تامین نمی‌شود.

وی اضافه کرد: امسال با توجه به اعتباری که از سوی سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شده است، در وهله اول برای پاک‌سازی دریاچه نئور و گیاهان سطح دریاچه و هرزماهیان کاراس اقدام خواهد شد و امیدواریم با کاهش جمعیت کاراس‌ها شاهد افزایش دوباره گاماروس‌ها به عنوان گونه بومی نئور باشیم.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل عنوان کرد: در همین زمینه با متخصصان امر وارد مذاکره شدیم که نوعی دستگاه طراحی کنند تا در سطح دریاچه نئور به صورت شناور حرکت کند و موجب ریشه‌کنی و پاک‌سازی گیاهان آبزی مورد نظر و احیا و رونق دوباره تالاب شود.

وی افزود: انتظار می‌رود سایر دستگاه‌های ذی‌ربط نیز بر اساس مصوبه‌های کارگروه مدیریت زیست بوم تالاب نئور نسبت به اجرای مسئولیت‌های خود از جمله مدیریت چرای دام و آموزش بهره‌برداران در محدوده دریاچه اقدام‌های لازم را انجام بدهند.

بودجه؛ گره اصلی  در احیای نئور

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل در خصوص چالشها و مشکلات پیش روی احیای تالاب نئور گفت: اصلی‌ترین مشکل در راه احیای دریاچه نئور بودجه است؛ به طوری که در آستانه پایان سال مالی هنوز مبلغی برای این امر تخصیص نیافته که البته آن هم ناچیز است؛ در حالی که بر اساس نقشه راه باید پنج پیشنهاد ارائه شده به طور همزمان به اجرا درآید و پیش برود.

وی افزود: بر اساس نظر یکی از مشاوران، کاراس به طور کامل از بین نخواهد رفت؛ زیرا گونه‌ای است که تنها با وجود یک جفت نر و ماده می‌تواند تکثیر شود یا حتی به تنهایی تغییر جنسیت داده و به تکثیر نسل اقدام کند اما می‌توان برای کنترل آن تا حدودی اقداماتی انجام داد.

قاسم‌پور بیان کرد: مجموع هزینه‌های مورد نیاز برای احیای دریاچه نئور در حال حاضر به حدود 20 میلیارد ریال می‌رسد اما اعتبار ابلاغ شده بسیار کمتر از این مبلغ (حدود 2 تا 3 میلیارد ریال) است؛ بر همین اساس تلاش می‌شود با اولویت‌بندی نسبت به پاک‌سازی گیاهان آبزی و در ادامه صید ماهیان کاراس در دریاچه انجام شود.

وی تاکید کرد: نئور قابل احیا است و از این رو برنامه داریم ابتدا سطح بودجه را بالا برده و در ادامه فعالیت‌ها در بحث احیا را تشدید کنیم تا شاهد احیای نئور باشیم.

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اردبیل اضافه کرد: هدف نهایی احیای اکولوژیکی تالاب نئور است که در راستای کنترل گونه مهاجم ماهی کاراس و احیای گونه شاخص میگوی گاماروس خواهد بود.

وی با بیان اینکه برای احیای تالاب نئور برنامه داریم، گفت: نرم‌افزار احیای این دریاچه آماده شده است، مطالعات و طرح مدیریت و نقشه راه نئور انجام شده است و مشاورین چند پیشنهاد دادند؛ در سالهای گذشته نیز به صورت آزمایشی و رسمی اقدام‌هایی صورت گرفته است و در این دوره نیز با قوت پیش خواهد رفت.

قاسم‌پور با تاکید بر اینکه احیای تالاب نئور نیازمند مشارکت تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط است، یادآور شد: حدود 10 هکتار از مساحت تالاب را گیاهان آبزی پوشانده است که سال گذشته مقداری از این گیاهان پاک‌سازی شد. علاوه بر این دوره‌های آموزشی با هدف اطلاع‌رسانی و توانمندسازی جوامع محلی برگزار شده است.

وی همچنین از تدوین طرح گردشگری تالاب نئور توسط بخش خصوصی خبر داد و گفت: این طرح مورد بررسی کارشناسان حفاظت محیط زیست استان اردبیل نیز قرار گرفته و با اصلاحاتی که در آن انجام شده برای تایید نهایی به سازمان مرکزی ارجاع شده است که با تایید و ابلاغ آن، به صورت منسجم از گردشگران در منطقه پذیرایی خواهد شد.