پیام آذری - مهر / بهره برداری بی رویه از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی به دلیل دام مازد بر ظرفیت مراتع، برداشت از منابع آب زیرزمینی موجب فرسایش سالانه 16 هکتار خاک در آذربایجان غربی می شود.
در سال‌های اخیر، تغییر اقلیم، بهره برداری‌های بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، کشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل زدایی، کم آبی از مهمترین عوامل تشدید کننده فرسایش خاک در کشور و آذربایجان غربی به شمار می‌روند.
در حال حاضر وضعیت فرسایش خاک در استان به خصوص در دشت سلماس، کهریز و ارومیه به وضعیت فوق بحرانی رسیده و بر اساس اعلام متخصصان این حوزه سالانه بیش از 16 هکتار در استان آذربایجان غربی شاهد فرسایش خاک هستیم که ادامه روند فعلی موجب تشدید این روند نیز می‌شود.
این استان 23 محدوده مطالعاتی حوزه آب دارد که از این تعداد، 16 محدوده ممنوعه بوده و هفت منطقه آزاد است، کارشناسان معتقد هستند برای مقابله با پدیده‌های خطرناکی همچون فرونشست زمین، تقویت آبخوان‌ها و جلوگیری از فرسایش خاک باید در اولویت کارهای اجرایی قرار گیرد.
وجود دو الی سه برابری تعداد دام مازاد بر ظرفیت مراتع استان نه تنها موجب از بین رفتن اکوسیستم، پوشش گیاهی و فرسایش خاک شده بلکه طی سال‌های اخیر این روند تنها به بیان آمارها بسنده بوده و اقدامی برای مدیریت و کنترل این موضوع نیز نشده است.
هنوز به دلیل ضعف آموزش، آگاهی و اطلاع رسانی کافی به همراه عدم فرهنگ سازی مؤثر اهالی این منطقه هر سال بخشی از ظرفیت کاری خود را به برآورد و جبران میزان خسارات بالای خسارت به طبیعت سپری می‌کنند، خساراتی که بخش عظیمی از آنها را می‌توان کنترل و پیشگیری کرد.
بر اساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، فرسایش خاک در کشور با 16.5 تن در هکتار در سال حدود 7 برابر متوسط جهانی است، این رقم نشان می‌دهد این میزان در آذربایجان غربی نیز همان میزان است که بیانگر زنگ هشدار برای حفظ و مدیریت منابع خاک این استان زرخیر است.
میزان فرسایش سالانه خاک در آذربایجان غربی بیش از 16 هکتار است
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی با بیان اینکه دو میلیون و 516 هکتار از مساحت آذربایجان غربی را مراتع تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: از این میزان 29.2 درصد آن را مراتع خوب و 52.8 درصد آن را مراتع متوسط و 18 درصد آن را مراتع فقیر تشکیل می‌دهند.
فردین پاشازاده اظهار کرد: فرسایش پذیری خاک تحت تأثیر عوامل محیطی و مدیریتی قرار داشته و از نظر کمی و کیفی به عنوان شاخصی کلیدی برای تخمین پتانسیل تلفات خاک و برنامه ریزی برای اجرای عملیات حفاظت خاک و اولویت بندی اقدامات حفاظتی مطرح است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر فقر روزافزون مراتع و دیم زارها، سیل‌های مخربی که به صورت مرتب روستاها و حاشیه شهرهای استان را تهدید می‌کند، ادامه داد: مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها و رسوب گذاری در مخازن سدهای استان و مسائل بسیاری دیگر همه نشان از بهم خوردن تعادل طبیعت است.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی گفت: طبق مطالعات انجام شده میزان فرسایش به طور متوسط در استان بیش از 16 تن بر هکتار در سال است که اگر از تخریب بیشتر حوضه‌ها جلوگیری نشود و مدیریت جامعی بر روی این حوضه‌ها اعمال نشود، پیش بینی می‌شود در آینده این رقم با سرعت بیشتری افزایش یابد.
تعداد زمین لغزش‌های عمده آذربایجان غربی تقریباً 275 مورد است
پاشازاده در خصوص وضعیت زمین لغزش‌های استان گفت: در وقوع سیلاب‌ها نه تنها نزولات آسمانی خود را از دست می‌دهیم بلکه این سیلاب‌ها در مسیر خود موجب تخریب شده و ویرانی‌های جبران ناپذیری به بار می‌آورد آمار سیلاب‌ها نشان می‌دهد که درصد وقوع آن در سال‌های اخیر بسیار بالا رفته است که نشان از تخریب مراتع و از بین رفتن پوشش گیاهی و تخریب منابع خاکی منطقه ما می‌دهد.
وی در زمینه کانون‌های زمین لغزش در استان نیز گفت: مطابق بانک اطلاعاتی موجود تعداد زمین لغزش‌های عمده استان تقریباً 275 مورد است که از این تعداد 12 مورد مناطق مسکونی روستایی، 41 مورد اراضی کشاورزی مجاور روستا و 222 مورد اراضی مرتعی را تهدید می‌کند.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی با بیان اینکه بار رسوبی ناشی از زمین لغزش‌ها بیش از 10 درصد کل رسوب را شامل می‌شود، افزود: طبق بررسی‌ها و مطالعات انجام گرفته شمال استان خصوصاً حوضه‌های آبخیز سد ماکو، قطور، چای، الند، آق چای بیشترین فرسایش را در استان دارا هستند.
دشت ارومیه، کهریز و سلماس بیشترین فرسایش خاک در آذربایجان غربی را دارند
پاشازاده با بحرانی خواندن وضعیت فرونشست زمین در دشت سلماس گفت: در استان آذربایجان غربی طبق بررسی‌های انجام گرفته و داده‌های آب منطقه‌ای استان آثار فرو نشست در دشت‌های کهریز و سلماس مشهود و نیز دشت ارومیه مشهود است.
وی یادآور شد: در مناطقی که با افزایش جمعیت و توسعه مصرف آب در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت، خدمات و شرب؛ رو به رو هستند، برداشت از آب‌های زیرزمینی به وسیله چاه‌های عمیق افزایش یافته و باعث کاهش سطح آب زیرزمینی شده است.
پاشازاده تاکید کرد: دلیل این کاهش میزان تخلیه بیشتر این منابع نسبت به میزان تغذیه آن است که وابسته به میزان بارندگی‌ها بوده و به عبارت دیگر تعادل کمی بین منابع و مصارف از بین رفته است که به وجود آمدن این وضعیت را «بحران آب‌های زیرزمینی» می‌نامند. در صورتی که کاهش آب زیرزمینی زیاد، یا لایه‌های خاک قابلیت تراکم و فشردگی زیاد داشته باشد و یا ضخامت لایه فشردگی پذیر زیاد باشد، ممکن است نشست‌های قابل توجهی به وجود آید.
وی تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها، شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه‌ها و ایجاد اختلال در بهره برداری از منابع آب، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل، کاهش میزان نفوذ پذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی و ایجاد تخریب در تأسیسات و سازه‌های مختلف را از خسارت‌های ناشی از رخداد فرونشست و پدیده‌های ناشی از آن عنوان کرد.
وجود 2 برابری دام مازاد ظرفیت مراتع در آذربایجان غربی
پاشازاده وجود دام مازاد بر ظرفیت مراتع را یکی از مهمترین عوامل فرسایش خاک در استان دانست و گفت: به دلیل وجود مراتع خوب در استان مردم استان بیشتر در کنار فعالیت‌های کشاورزی به دامداری روی آورند و در بیشتر موارد شغل اصلی آبخیزنشینان دامداری است.
وی با بیان اینکه رشد جمعیت و عدم کنترل اصولی و نبود معیشت جایگزین در بسیاری موارد همچنین تغییر بافت مدیریتی روستا و غیره باعث شده تا تعداد واحد دامی استان در طی چند سال در بعضی مناطق افزایش یافته است، گفت: این موضوع موجب بروز مشکلات عدیده ای از جمله تخریب مراتع، جنگل‌ها و به تبع آن باعث فرسایش خاک، تولید رسوب، کاهش حاصلخیزی خاک، خسارت جانی و مالی به روستاها و شهرها، جاده‌ها و تأسیسات و غیره شده است.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی خاطرنشان کرد: ظرفیت مراتع استان آذربایجان غربی برای 3 تا 3.5 میلیون واحد دامی است که در حال حاضر بیش از 7 میلیون واحد دامی در مراتع استان تعلیف می‌کنند که دو برابر بیشتر از ظرفیت مراتع است که همه ساله باعث افزایش فشار روی مراتع و تخریب و در نهایت ایجاد رسوب و فرسایش را به دنبال خواهد داشت.
وی آبخیزداری و آبخوان داری را از بهترین و علمی ترین روش‌های مدیریت پایدار منابع آب دانست و اظهار کرد: برای جلوگیری از فرسایش خاک با ارائه راهکار پیشگیرانه کنترل و بهره وری از رواناب‌ها و سیلاب‌ها در بخش‌های مختلف حوزه‌های آبخیز می‌توان با جلوگیری و کاهش خسارات سیل از این نعمت الهی به عنوان فرصت استفاده کنیم و در دوره‌های کم آبی و خشکسالی نیز با کمترین تنش ناشی از کمی نزولات روبرو شویم.
پاشازاده تاکید کرد: آبخیزداری و آبخوان داری با اتخاذ روش‌های ساده که قابلیت مشارکت پذیری بالای جوامع محلی را دارا است ضمن کاستن از هدر رفت آب‌های موجود در کشور و بازگرداندن آنها به چرخه تولید کشاورزی و صنعتی باعث بهبود وضعیت آبخوان‌ها شده و از فرونشست آنها جلوگیری می‌کند و می‌تواند گام بسیار مؤثری در احیا و توسعه فعالیت‌های جنگل و مرتع بردارد.
300 طرح در حوزه آبخیزداری آذربایجان غربی در دست اجراست
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی با تأکید بر اهمیت راهبردی اجرای طرح‌های آبخیزداری در پایداری منابع طبیعی و حفظ خاک، اظهار کرد: امروزه آبخیزداری نه تنها به عنوان یک اقدام فنی بلکه به‌عنوان راهکاری بنیادین در مدیریت جامع سرزمین شناخته می‌شود. این طرح‌ها نقش مؤثری در کاهش خسارات ناشی از سیلاب‌های فصلی، افزایش نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی، و بهبود پوشش گیاهی دارند.
وی با بیان اینکه در سطح استان تاکنون بیش از 300 طرح در حوزه آبخیزداری انجام شده که از این تعداد، حدود 50 درصد وارد مرحله اجرا و بهره‌برداری شده‌اند، گفت: احداث سازه‌های سنگی- ملاتی، گابیونی و خاکی در نقاط مستعد استان موجب کنترل روان‌آب‌ها، کاهش فرسایش خاک و تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی شده است. همچنین در سال‌های اخیر، با استفاده از ظرفیت‌های اعتباری صندوق توسعه ملی و مشارکت مردمی، روند اجرای طرح‌ها سرعت گرفته است.
پاشازاده تعداد طرح‌های مطالعاتی در حوزه آبخیزداری را 48 هزار و 800 هکتار عنوان کرد و گفت: هم اکنون در 364 هزار هکتار طرح آبخیزداری اجرا شده و در 280 هزار هکتار نیز در دست اجرا است.
فرسایش بالای خاک در استان موجب ایجاد کانون‌های گرد و غبار می‌شود
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی نیز با اشاره به فرسایش بالای خاک در استان طی سال‌های اخیر گفت: میزان فرسایش خاک در استان رقم بالایی است و نمود آن را در رسوبات بالای رودخانه‌ها می‌توان مشاهده کرد این امر موجب افزایش و ایجاد کانون‌های گرد و غبار در استان نیز می‌شود.
حجت جباری با بیان اینکه کاهش بارش‌ها، وجود دام مازاد بر ظرفیت مراتع، از بین رفتن پوشش گیاهی از مهمترین عوامل فرسایش خاک در استان است، افزود: هم اکنون میزان دام مازاد بر ظرفیت مراتع استان سه برابر است و این موضوع نه تنها موجب از بین رفتن پوشش گیاهی در منطقه بلکه فرسایش بالای خاک در استان شده است.
جباری با بیان اینکه متأسفانه شاهد حضور دام در مناطق حفاظت شده محیط زیست استان نیز هستیم، گفت: این موضوع موجب از بین رفتن تنوع زیستی و پوشش گیاهی در استان شده است و موجب شده گونه‌های باارزش گیاهی استان نیز از بین برود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی با تاکید بر اینکه وجود دام مازاد بیش از سه الی چهار برابر ظرفیت مراتع موجب سست شدن خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و ارزش حفاظتی کیفیت خاک شده و زمینه ساز فرسایش بادی و آبی خاک می‌شود، ادامه داد: رسوب خاک در بستر رودخانه و بهم خوردن اکوسیستم رودخانه‌ها، از بین رفتن ارزش حفاظتی خاک، پایین آمدن راندمان تولید از مهمترین تأثیرات مخرب فرسایش خاک در استان است.
وی تغییر کاربری اراضی مرتعی به کشاورزی در استان را از دیگر دلایل بالا بودن میزان فرسایش خاک دانست و گفت: متأسفانه این امر در بخش ارتفاعات استان زیاد به چشم می‌خورد و نوع شخم زدن در جهت شیب به همراه بارندگی میزان فرسایش خاک را تسریع می بخشد.
جباری خاطر نشان کرد: خاک از نعمت‌های الهی است که برای تشکیل آن چندصد سال زمان لازم است اما در عرض کمتر از چند سال میزان زیادی از این منابع خدادادی به همراه اکوسیستم منطقه به دلیل بی توجهی از بین می‌رود، اجرای طرح‌های آبخیزداری و رعایت و همکاری بهره برداران دام می‌تواند کمک زیادی در حفظ این ظرفیت خدادادی داشته باشد.
بر اساس پردازش‌های انجام شده، در حدود 80 هزار کیلومترمربع، بالغ بر 5 درصد مساحت کل کشور، تحت تأثیر این مخاطره با نرخ فرونشست بالای یک سانتیمتر در سال قرار دارد.
این در حالی است که می‌توان با اصلاح الگوی کشت و کاهش سطح زیر کشت محصولات پرآب بر در کنار سایر اقدامات نظیر هوشمندسازی کنتورها و تجهیز اراضی به آبیاری نوین در کنار اقدامات رسانه‌ای در جهت آگاه سازی کشاورزان، نیازهای آبی این بخش را کاهش داد و در آن صرفه جویی کرد.