بزرگنمايي:
پیام آذری- شهیدگاه اردبیل که امروزه آئین‌ها و برنامه‌هایی همچون نماز عید فطر و
قربان و عزاداری های تاسوعا و عاشورای حسینی در آن اقامه و برگزار می‌شود،
از قداست و حرمتی تاریخی برخوردار است و کشف و بیان ناگفته‌ها و
ناشناخته‌های آن به تحقیقات و پژوهش‌های علمی و عمیق نیاز دارد.
به شهادت تاریخ، شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به عنوان
سلسله جنبان صفویان، با ایجاد حکومت شیعی و وحدت مردمی در ایران، نقش بارزی
در سرنوشت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورمان داشته اند و این کار سبب اتحاد
اقوام ایرانی در برابر هجوم و قشون‌کشی بیگانگان شده است.
جنگ چالدران، نخستین نبرد ایران (در زمان صفویان) با دولت عثمانی بوده
و در 2 رجب 920 ه. ق مصادف با 23 اوت 1514 میلادی در نزدیکی شهرستان
چالدران در شمال غربی ایران رخ داده و سپاهیان عثمانی به فرماندهی سلطان
سلیم اول، بر سپاه صفوی به فرماندهی شاه اسماعیل اول فائق آمده اند.
نبرد شیروان نیز در 1547 میلادی با حمله صفویان به شیروان به عنوان
نخستین جنگ شاه اسماعیل صفوی، رهبر طریقت صفویه روی داده و با پیروزی قاطع
صفویان و الحاق شیروان به ایران همراه بوده است.
اکنون سنگ قبرهای سنگین، کوچک و بزرگ با نقوش و خطوطی از کلام وحی،
حدیث و اشعار ادبی در جای جای شهیدگاه دیده می‌شود. اغلب این سنگ‌ها بر روی
مزارهای مربوطه و بعضی نیز جدا از مزارها و در کنار دیوار محوطه بر روی
سکوهایی قرار گرفته اند.
می‌گویند نام شهیدگاه را شاه اسماعیل صفوی بر این مکان نهاده است،
مکانی مقدس در قلب شهر اردبیل و در جوار مرقد و مزار شیخ صفی الدین اردبیلی
و خود شاه اسماعیل که همواره مورد توجه و تکریم مردم و بازدیدکنندگان
داخلی و خارجی بوده و هست.
با صبا در چمن لاله سحر می‌گفتم / که شهیدان که‌اند این همه خونین کفنان
آدمی به محض ورود به محوطه شهیدگاه، گویی صدای چکاچک شمشیرها و شیهه
اسب‌ها در مقابل غرش توپ‌ها و باروت تفنگ عثمانی را می‌شنود و غبار
برخاسته از یورش جنگاوران و تاخت و تاز سوارها را می‌بیند.
هرچند مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی از گذشته‌های دور به
عنوان نگین میراث فرهنگی این استان خودنمایی می‌کند، اما بنا بر نظر
کارشناسان، محوطه شهیدگاه آن، در سال 1378 در حین حفاری محدوده بقعه شیخ
صفی الدین، با مشاهده تعدادی سنگ قبر با حکاکی و کتیبه‌های عهد صفوی کشف و
زیر سنگ مزارها، پیکرهای شهدای جنگ چالدران، پیچیده در یراق اسب‌ها مشاهده
شد.
گرچه در گرداب خون، خوابیده آرام و خموش / با نوای بینوایی، بس نوا دارد شهید
سنگ قبرها به منزله لاله‌های رُسته بر مدفن خونین کفنان چالدران و
شیروان هستند که هرچند مذمت باد و بوران و گذشت روزگاران، کناره‌های آنها
را سوهان زده و رنگ از رخسار خطوط و نقوش و نگاره‌های گل و گلدان و اشکال
ادوات جنگی آنها برگرفته است، اما سکوت و ابهت هر سنگ مزار، عزت و عظمت
شهید خفته در زیر یا اطراف آن را فریاد می‌زند و آدمی را به کرنش و احترام
برمی‌انگیزد.
بر فراز برخی سنگ مزارها که در کنار دیواره محوطه شهیدگاه قرار گرفته
اند، شناسنامه‌هایی شبیه قاب عکس نصب شده که حاوی مشخصات و تاریخ وفات
متوفی، وضعیت سنگ قبر از حیث سلامت و شکستگی و حکاکی‌های روی آن است.
بی شک این بلاجویان دشت کربلایی و سبُک روحان عاشق، نزد شاه اسماعیل
صفوی ارج و قرب والایی داشته اند که شاه از بابت احترامی که به آنها قائل
بوده، پیکرهای سربازان، افسران و رزم‌آوران خود را از منطقه چالدران، با
عزت و احتشام به اردبیل و محل استقرار حکومت صفویان انتقال داده است.
در فضای خاموش و سنگین شهیدگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، یک سنگ مزار
بزرگ که گفته می‌شود، مزاری خانوادگی است، دیده می‌شود و گویی از هر سنگ
مزار شهیدگاه نجوایی به گوش می‌رسد که " هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به
عشق / ثبت است بر جریده عالم بقای ما"
مسئول موزه‌های استان اردبیل می‌گوید: شمار سنگ مزارها مشخص نبوده و
نیست؛ اما ژاک دومورگان محقق و باستان شناس فرانسوی که در ایران برای
نخستین بار نفت و چندین مکان و اثر باستانی را کشف کرده بود، در سال 1307
شمسی مصادف با 1304 قمری، عکسی از ضلع شرقی شهیدگاه تهیه کرده که نشان
می‌دهد، تعداد سنگ قبرها بسیار بیشتر از شمار کنونی بوده است.
ملکه گلمغانی زاده معتقد است شهیدگاه، روزگاری وسیع‌تر و بزرگتر از
محوطه فعلی بوده و به مرور زمان متصرفاتی از هر سو همچون مدرسه پوراندخت در
سال 1322 در محدوده آن ساخته شده است و به نوشته باباصفری در کتاب "اردبیل
در گذرگاه تاریخ"، 6 قطعه از این مزارها را نیروهای ارتش سرخ شوروی از بین
برده‌اند.
جنس سنگ مزارهای شهیدگاه، اغلب مرمر یا خارای سیاه است. گفته می‌شود
سنگ قبرهای سیاه، متعلق به مزار قزلباش‌ها (قشون عشایری و ایرانی دوره
صفویان) بوده و نقوش و خطوط روی آنها همچنان به بازخوانی و تحقیقات جامع و
کامل نیازمند است.
به گفته مسئول موزه‌های استان اردبیل شهدای شهیدگاه در اصل قزلباشان،
صاحب منصبان و نظامیان و مقامات عالی رتبه صفویه بوده‌اند و بعدها در دوره
قاجار نیز چهره‌ها و شخصیتهای شاخصی در آن مکان به عنوان آرامگاه عمومی به
خاک سپرده شده اند.
گلمغانی زاده با بیان اینکه در ادوار مختلف تغییراتی در محوطه شهیدگاه
روی داده است، گفت: در دوره پهلوی از سنگ قبرها برای ساخت بناهایی از قبیل
پادگان اردبیل استفاده شده است. اکنون هم هر چند برخی سنگ قبرها در جایگاه
اصلی خود یعنی بر روی مزارهای مربوطه قرار ندارند، اما تلاش می‌کنیم حداقل
شکل اولیه سنگ‌ها حفظ شود.
به گفته این کارشناس میراث فرهنگی، ادوات جنگی به دست آمده از حفاری
برخی مزارها، هم بیانگر ارج و اهمیت قهرمانان و جانفشانان وطن نزد مردم و
سلاطین صفوی بوده و هم نشانگر تفاوت توان رزمی نیروهای صفوی با
عثمانی‌هاست.
گلمغانی زاده اضافه کرد: هم محوطه شهیدگاه و هم کل مجموعه آرامگاهی
شیخ صفی الدین اردبیلی به تحقیقات و پژوهش‌های جامع و عمیق نیاز دارد تا
وقایع و ناگفته‌های تاریخی دیگری به دست آید.
وی یادآورشد: به گواهی تاریخ، عثمانی‌ها به توپخانه‌ها و ادوات
پیشرفته‌تر از سلاح‌های صفویان مجهز بوده‌اند و می‌توان ادعا کرد که نقش
فداکاری‌ها و ایثارگری‌های نظامیان ایرانی بیش از توان زرهی و تسلیحاتی
آنان، زمینه‌ساز مقاومت و پیروزی در نبردها بوده است.
مدیر موزه‌های استان اردبیل معتقد است نه تنها شهیدگاه بلکه کل مجموعه
تاریخی و جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی از غربت رسانه ای رنج می‌برد و با
وجود اینکه رسانه‌های مختلف درصدد معرفی و احیای آن برآمده اند، اما باز هم
جا برای کار بسیار است و هر چقدر در این زمینه تلاش شود، کم است.
گلمغانی زاده تصریح کرد: سبک و ویژگی هنرهای بکار رفته در معماری،
سازه‌ها و بخش‌های مختلف مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به قدری
چشم‌نواز و ارزشمند است که هر چه در این رابطه کتاب و مقاله چاپ شود، باز
هم ادای دین نخواهد شد.
مدیر موزه‌های استان اردبیل ادامه داد: گستره مجموعه شیخ صفی الدین
اردبیلی، بیش از مقدار فعلی بوده به طوری که در گذشته، به بخش بزرگی
شهیدگاه اطلاق می‌شده است و اگر امروز نیز حفاری‌هایی در زیر ساختمان‌های
نزدیک به آرامگاه شیخ صفی‌الدین صورت بگیرد، چه بسا آثاری تاریخی از دوره
صفویان و حتی قبل از آن به دست آید.
وی گفت: شهیدگاه در دیدگاه مردم اردبیل از جایگاه خاصی برخوردار است و
مردم به آن، حرمت و احترام ویژه ای قائل هستند به طوری که سال‌ها قبل،
حجاج پیش از عزیمت به خانه خدا این مکان را زیارت می‌کردند و اکنون این رسم
برچیده شده اما مردم، در روز عرفه در شهیدگاه حضور می‌یابند و اغلب به
ویژه بانوان به زیارت این مکان می‌شتابند و این رسم و سنت از سالخورده‌ها
به جوانان منتقل می‌شود.
بی‌حرف و ادعا به شهادت رسیده‌اند / گمنام و در خفا به شهادت رسیده‌اند
به هر دوره سیاسی و اجتماعی ایران که نگاه می‌کنیم، رشادت و ایثار
ایرانیان در مقابل یورش خارجی‌ها مشهود است و در همه ادوار گذشته به مصادیق
دفاع مقدس برمی‌خوریم و هر زمان که با سنگ مزار شهیدی از اعصار گذشته یا
معاصر مواجه می‌شویم، حس غیرت و آزادگی وجودمان را فرا می‌گیرد و به احترام
او می ایستیم.
شهید و شهادت در فرهنگ دینی و عامه ما ایرانیان همیشه از ارج و قرب
ویژه ای برخوردار بوده است و شهیدان وطن در ادوار مختلف مایه مباهات بوده و
هستند. این باور عمیق از گذشته‌های دور تاکنون در فرهنگ ایرانیان جاری
بوده و یکی از عوامل ماندگاری ایران در مقابل دشمنان خارجی فرهنگ جانبازی
در راه وطن و شهادت بوده است. اکنون هم این فرهنگ در روح و جان ایرانیان
ساری و جاری است. دوره طلایی هشت سال دفاع مقدس، پشتوانه‌ای محکم برای
مقابله با هرگونه تهاجم خارجی به شمار می‌رود و شهدای این دوره نیز همچون
ستارگانی در سپهر عزت و افتخار میهن نورافشانی می‌کنند.
"بلی ، آنان که از این پیش بودند/ چنین بستند راه ترک و تازی
به پاس هر وجب خاکی از این ملک/ چه بسیار ست ، آن سرها که رفته !
زمستی بر سر هر قطعه زین خاک/ خدا داند چه افسرها که رفته !"