شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه

پیام آذری - بوته‌های بادرشبویه که از میانه تابستان به گل نشسته کوچه باغ‌های ارومیه را معطر به شمیمی آرامش بخش و روح نواز کرده است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما آذربایجان غربی ؛ این روز‌ها در بسیاری از نواحی شهری و روستایی ارومیه نی قازان‌هایی را روی اجاق می‌توان دید که برای استحصال عطر و عرق مفید و معطر بادرشبو بار گذاشته شده‌اند.
رسم دیرین عرق گیری بادرشبو علاوه بر اینکه بهانه‌ای برای دورهمی‌های خانوادگی، افزایش تعاملات اجتماعی و پاسداشت یادگارماندگار گذشتگان است از سو‌ی دیگر فرآیندی برای تامین محصولی پرخاصیت است که در کنار کمک به تامین و ارتقای سلامت جسمی میتواند درچرخش چرخ‌های اقتصاد محلی موثر باشد.
عرق برگ و قسمت‌های هوایی گیاه بادرشبو به دلیل خواص ارزشمندی که دارد در تهیه نقل، شربت، شیرینی، لوازم آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شود.

عرق گیری بادرشبو میراث ماندگار گذشتگان
بشر از دیرباز به دنبال روش‌هایی برای نگهداری و افزایش ماندگاری مواد غذایی بوده است تا بتواند در فصول کم محصول یا در زمان قحطی، از آنها استفاده کند. از این رو غذا در کنار سایر مؤلفه‌های فرهنگی مانند آداب و رسوم و زبان یکی از عناصر اصلی جاذبه‌های فرهنگی، گردشگری به شمار می‌آید.
میراث فرهنگی ناملموس مجموعه‌ای از تولیدات و فرایند‌های فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند. بخش‌های زیادی از فرهنگ به‌شکل ناملموس است مانند دانش‌های بومی، آشپزی و شیوه‌های تولید، توزیع، مصرف و نگهداری و ذخیره سازی مواد خوراکی. 
فرآیند عرق گیری از گیاهان دارویی و معطر مانند بید مشک و بادرشبویه نیز یکی از سنت‌های کهن مردمان ارومیه است.
شهین امجدی یکی از بانوان ارومیه‌ای می‌گوید: بانوان ارومیه‌ای عمدتا عرقیات گیاهی از جمله بادرشبو را خودشان تهیه می‌کنند و برای صرفه جویی در مصرف آب، هم تلاش می‌کنند این کار را در روستا ویا در کنار آب‌های جاری انجام دهند، البته در گذشته برای روشن کردن اجاق از هیزم یا سوخت‌های محلی استفاده می‌شده، اما کم کم استفاده از گاز شهری جای آن را گرفته است.
 خاله زری همسایه کهنسال و خنده روی خانم امجدی می‌گوید: از قدیم الایام کار عرق گیری علاوه بر تامین یک ماده ارزشمند، فضایی مفرح برای دورهمی و تفریح بانوان بود، خانم ها‌ی با تجربه دورهم جمع می‌شدند وبصورت نوبتی برای خانوار‌های یکدیگر عرق بارشبو یا بید مشک را تهیه می‌کردند ودر این محیط هم کار گروهی انجام می‌شد هم دختران و نوعروسان جوانتر شیوه سنتی عرق گیری را فر ا می‌گرفتند. 
اهالی این دیار به پاکیزگی وسیله عرق گیری بادرشبو و خود شخص عرق گیرنده اهمیت زیاد می‌دهند، چون عرق گیری در اواسط تابستان انجام می‌گیرد، حال و هوای خاصی در بین خانواده بوجود می‌آید و در هنگام عرق گیری، بزرگان برای کوچکتر‌ها دعا می‌کنند و آرزو می‌کنند که شربت بادرشبو ازدواج فرزندانشان را از همین محصول بنوشند.

فوت و فن تهیه عرق بارشبو
در کنار واحد‌های صنعتی تولید و فرآوری عرقیات گیاهی، همچنان خیل عظیمی از مردم ارومیه به شیوه سنتی تهیه عرق بادرشبو پایبند هستند. این محصول معطر به وسیله دستگاه‌های تعریق و تقطیر خاصی که به زبان محلی نیچه یا نی قازان گفته می‌شود به دست می‌آید. این تجهیزات شامل یک دیگ و یک کلاهک است که کلاهک آن به شکل مخروط ساخته شده است داخل نی قازان را پر از آب سرد می‌کنند در واقع این ظرف در نقش خنک کننده عمل می‌کند، آب داخل این ظرف را به طور مداوم تعویض می‌کنند تا گرم نشود. زمانی که مخلوط آب و گیاه شروع به جوشیدن کرد بخار حاصل از آن به کف نی قازان که پر از آب سرد است برخورد می‌کند و سرد شده به وسیله‌ی لوله‌ای که بر روی آن قرار دارد به بیرون منتقل می‌شود.
خانم امجدی با تاکید براینکه بهترین زمان برای جمع آوری گیاه اول صبح و زمانی است که هوا خنک باشد، در این صورت گیاهان چیده شده آب‌تر و تازه‌تر و موا موثره بیشتری دارند می‌گوید: بعد ازتمیز کردن و شستن بوته‌های بادرشبو و نی قازان، تعداد مشخصی از بادرنجبویه‌ها را دسته بندی کرده و به صورت ردیفی در دیگ پخت قرار دهید. سپس به اندازه‌ی دو سوم دیگ روی بادرشبو آب بریزید.
 وی در ادامه می‌گوید: دورتادور آن را با پارچه‌ای تمیز و یاخمیرکاملا بپوشانید تا راهی برای خروج بوی عرق وجود نداشته باشد. داخل نی قازان آب سرد بریزید تا زمانی که آب داخل دیگ به جوش آمد، عمل تقطیر انجام شود. آب داخل نی قازان را مدام تعویض کنید. در صورتی که گرم باشد تقطیر به خوبی انجام نمی‌شود.
 با انجام فرآیند تقطیر، عرق معطر بادرشبو از داخل لوله نی قازان داخل ظرفی می‌ریزد؛ غلظت عرق به دست آمده بستگی به میزان آبی که در دیگ ریخته می‌شود دارد. هرچقدر آب داخل دیگ بیشتر باشد حجم عرق بیشتر و غلظت آن کمتر می‌شود و بر عکس. 
 عرق استحصالی برای سرد شدن باید در یک دیگ یا قابلمه ریخته شده و روی آن دستمالی پاک و تمیز انداخته شود تا عرق گرم بوی خود را حفظ کند و بخار نداشته باشد.
خاله زری در تکمیل سخنان همسایه اش گفت: در قدیم این عرق‌ها در ظروف شیشه‌ای 2 تا سه لیتری که ‘بشلیق’ نامیده می‌شد نگهداری می‌شد و برای اینکه عطر آن محفوظ بماند حتی درب آن را با خمیر محکم می‌کردند.

کاربرد‌ها و خواص عرق بادرشبویه
در بسیاری از خانواده‌های ارومیه‌ای در مراسم خواستگاری، عقد و عروسی و اعیاد به جای نوشابه و آب میوه‌های صنعتی، کام میهمانان را با شربت بادرشبو شیرین می‌کنند.
در بسیاری از مناطق روستایی حتی برای عیادت از بیماران هم عرق بادرشبو را به تحفه می‌برند.
خانم امجدی در خصوص کاربرد‌های خوراکی بادرشبویه گفت: تهیه فالوده و بستنی با عرق بادرشبو و خاکشیر و انواع دسر با شربت آن در روز‌های گرم تابستان از خلاقیت‌های بانوان ارومیه‌ای است.. بادرشبو ازگیاهان دارویی است که بویی خوش و دلپذیر دارد این گیاه از طبیعت گرم و خشک برخوردار است و سابقه‌ای طولانی در طب سنتی دارد.
مریم نوزاد، یکی از کارشناسان طب سنتی در خصوص خواص بادرشبو می‌گوید: از عرق بادرشبو به عنوان تقویت کننده قلب و آرامش بخش استفاده می‌شود گیاه بادرشبو همچنین دارای خواص اشتهاآور و ضد نفخ است، همچنین دارای خاصیت ضد میکروبی و باکتریایی است و التیام دهنده زخم و جراحات است.
خاصیت ضد میکروبی، ضد باکتریایی، ضد التهابی و ضد اسپاسم گیاه بادرشیبو موجب می‌شود به عنوان ماده‌ای اثر بخش برای درمان بیماری‌های قلبی، اعصاب، سرطان، گوارش و … بسیار مفید باشد. علاوه بر این، بادرشیبو را به عنوان قابض، مدر، بادشکن، التیام دهنده زخم، اشتها آور و … نیز می‌شناسند.
امروزه در هنگام استحصال عرق بادرشبو، مقداری اسانس نیز از آن اخذ می‌شود که مهمترین ترکیبات آن ‘سیترال’ و ‘استات ژرانیل’ است؛ اسانس بادرشبو نیز خاصیت ضد باکتریایی دارد و از آن علاوه بر مداوای دل درد، در صنایع غذایی و نوشابه سازی و صنایع بهداشتی و آرایشی نیز استفاده می‌شود.
 بخش هوایی و عرق این گیاه معطر در تهیه نقل، شربت، شیرینی، لوازم آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوانی دارد.

معجزه معطر طبیعت ارومیه بادرشبویه است یا بادرنجبویه؟
عرق بادرشبو یکی از گیاهان دارویی و خاص ارومیه و آذربایجان‌غربی است که با توجه به خواص دارویی و طعم و عطری خاصی که دارد برخی آن را با بادرنجبویه اشتباه می‌گیرند.
 اما مبانی دانش گیاهشناسی و مستندات «هرباریوم» یا موزه گیاهان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان‌غربی راهکار برون رفت از این اشتباه است.
قاسمیان کارشناس مسئول گیاهان دارویی جهاد کشاورزی استان می‌گوید: هم بادرشبو و هم بادرنجبویه گیاهانی دارویی از خانواده نعناییان «Lamiaceae» هستند و هر دو گیاه خواص مهم خانواده نعنا یعنی ضد باکتری بودن را دارند، اما با وجود نزدیکی عطر و طبع گرمشان؛ در مشخصات ظاهری- دوره رشد -اسانس و نوع برداشت تفاوت دارند.
گیاه بادرشبویه 
نام علمی بادرشبو ((Dracocephalum moldavica است؛ که در فارسی بادرشبی، بادرشبو، بادرشبویه و شاطرامرزه می‌نامند.
 Dracocephalum از کلمات یونانی drakon به معنی اژد‌ها و kehale به معنی سر اژد‌ها گرفته شده، و اشاره به ظاهر گل‌ها دارد. گیاهی با برگ‌های ساده متقابل است و گل آذین آن شبیه سنبله، با حلقه‌های دو لبه‌ای گل است. 
گیاهی معطر، علفی، یک ساله، دارای ساقه چهارگوش و ارغوانی (به علت وجود ماده آنتوسیانین) است. برگ‌ها دندانه دار و سبز رنگ که متقابل بوده، ارتفاع بوته 60 تا 80 سانتی متر، گل آذین آن شبیه سنبله، با حلقه‌های دولپه‌ای گل است. گل‌ها به رنگ بنفش تیره و گاهی صورتی که تعداد زیادی از آنها به میوه تبدیل می‌شوند. گل‌ها بسیار شهد آور و مورد توجه زنبورعسل است. 
بادرشبو، گیاهی یک ساله است و یک سال بعداز کاشت و برداشت؛ ریشه گیاه دیگر محصول نمی‌دهد. طعم و عطر تندتری دارد. این گیاه بیشتر در شهرستان ارومیه و چند شهر دیگر آذربایجان غربی از جمله خوی و نقده نیز بصورت محدود کشت می‌شود و در کشور‌های اروپایی نیز موارد استفاده زیادی دارد.
گیاه بادرنجبویه 
نام علمی بادرنجبویه Melissa Officinalis است که به نام‌های دیگری همچون ملیسا یا نعناع بستانی نیز شناخته می‌شود، 
 بادرنجبویه گیاهی چندساله با ساقه‌های منشعب و به ارتفاع 30 تا 80 سانتی‌متر است. برگ‌های این گیاه بیضوی، دندانه‌دار و به رنگ سبز روشن هستند. برگ‌ها وقتی که خرد می‌شوند، عطر لیمویی خوشایندی از خود آزاد می‌کنند که باعث شده است این گیاه به عنوان یکی از خوشبوترین گیاهان دارویی شناخته شود. گل‌های بادرنجبویه کوچک، سفید یا زرد کم‌رنگ و در دسته‌های کوچکی روی ساقه‌ها قرار دارند.. بادرنجبویه گیاهی چندساله است بطوریکه، بعد از کاشت، در طول سال یک یا چند بار محصول می‌دهد و سالیان بعد نیز امکان برداشت محصول از آن وجود دارد. بادرنجبویه عطر ملایم‌تری دارد. این گیاه در کشور، عمدتا در استان مازندران کشت می‌شود با این حال در نقاط مختلف آذربایجان‌غربی نیزبطور پراکنده کشت می‌شود.

کاشت، داشت و برداشت بادرشبویه
بادرشبویه با اقلیم‌های مختلف سازگار است، و نیاز آبی آن کمتر از بادرنجبویه می‌باشد. آفت‌ها و بیماری‌های کمی روی آن مشاهده می‌شود و در مقابله با علف‌های هرز ضعیف است.
با توجه به قدرت رویش و سرعت سبز شدن مناسب بذر بادرشبی، کشت مستقیم آن در زمین اصلی موفقیت آمیز است. فواصل ردیف 30 تا 40 سانتی متر و روی ردیف 10 تا 15 سانتی متر برای گیاه مناسب است. اگر چه کشت نشا بادرشبویه نیز موفقیت آمیز بوده، اما به علت حساسیت نسبی نشا‌ها به جا به جایی، کشت بذر ترجیح داده می‌شود. در مناطقی با زمستان‌های سرد، کشت بهاره گیاه توصیه می‌شود. بادرشبو، گیاهی یک ساله است و یک سال بعداز کاشت و برداشت؛ ریشه گیاه دیگر محصول نمی‌دهد.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی می‌گوید: امسال حدود 250 هکتار از اراضی استان زیر کشت محصول بادرشبو رفته است که برآورد می‌شود از این مزارع بیش از پنج هزار تن پیکره رویشی تولید و به بازار عرضه شود.
حکمت جعفری مبارزه به موقع با علف‌های هرز و مدیریت بهینه مصرف آب در مزارع و دقت در روش‌های کاشت و برداشت محصول بادرشبو را ضروری می‌داند.
این گیاه آفت ندارد، علف سِس با نام علمی (Cuscuta) یا «پیچنده» به دور بادرشبو، تنها آفت این گیاه دارویی است که می‌تواند به آن خسارت بزند و قیمت آن را تحت تاثیر قرار دهد.
وی همچنین گفت: ارومیه قطب اصلی کشت این محصول در استان است، اما خوی، سلماس و میاندوآب جزو شهرستان‌هایی هستند که کشت عمده این محصول در آنها انجام می‌شود.
 این گیاه در مرحله گلدهی از بیشترین مقدار ماده موثره برخوردار است. به همین منظور برای استخراج اسانس اواخر مرحله گلدهی هنگامی که یک سوم گل‌ها سبز رنگ شده باشند زمان مناسبی برای برداشت محصول است.
به گفته مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همزمان با فرا رسیدن دهه سوم مرداد ماه استحصال گیاه بادرشبو در آذربایجان غربی آغاز می‌شود و تا اواخر شهریور ماه ادامه می‌یابد.
در بادرشبی سرشاخه‌های گل دار برداشت می‌شود. زمان برداشت هنگامی است که 80 درصد کشتزار به گل نشسته باشد. مقدار عملکرد سرشاخه گل دار بر حسب وزن‌تر 3 تا 4 تن در هکتار است. درصورتی‌که هدف بذرگیری باشد، اگر یک سوم بذر‌های پایین گل آذین رسیده باشند اقدام به برداشت می‌شود، که از هر هکتار حدود 500 تا 1000 کیلوگرم بذر به دست می‌آید. تأخیر در برداشت موجب ریزش بذر‌ها می‌شود. کل اندام هوایی گیاه بادرشبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بادرشبو ارمغان پربرکت طبیعت
این روز‌ها بازار خرید و فروش بوته‌های خوش رنگ و بوی بادرشبویه در نقاط مختلف شهری و روستایی ارومیه و البته زیر نی قازان‌ها داغ داغ است.
 یوسف حسین نژاد کشاورز ارومیه‌ای می‌گوید: الحمد الله کاشت و داشت بادرشبویه با زحمت و زمان کم به بار می‌نشیند و سودآور است، چون همیشه مشتری دارد.
براساسا برآورد مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی امسال از محصول تولیدی بادرشبویه بیش از 2 میلیون لیتر عرق استحصال می‌شود.
بخشی صورت سنتی و در کارگاه‌های کوچک عرق‌گیری یا در منازل مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما بخشی دیگری از محصول تولیدی برای تهیه عرقیات و برای مصارف صنعتی درکارخانه‌های استحصال عرقیات مصرف می‌شود.
جعفری می‌گوید: پنج واحد تولید عرقیات گیاهی برای استحصال عرق از محصول بادرشبوی کشت شده در استان فعالیت دارند و عرق استحصالی در تهیه شربت و نقل در داخل استان مصرف و مازاد آن به خارج از استان و حتی برخی کشور‌های حاشیه خلیج فارس و روسیه صادر می‌شود.
آقای علیزاده که به کار تولید نقل و عرقیات مشغول است می‌گوید: در کنار سابقه دیرین استفاده از عرق بادرشبویه در پذیرایی‌ها و مصارف خانگی در میان مردم ارومیه؛ این محصول خوش عطر و پرخاصیت در کنار عرق نقل بید مشک یکی از سوغاتی‌های محبوب گردشگران و مسافران است و حجم بالایی از تولیدات ما را به خود اختصاص داده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی همچنین اضافه کرد: کار خشک کردن سرشاخه‌های گلدار این محصول برای ایجاد تنوع و افزایش زمان عرضه محصول برای تهیه دمنوش در دستور کار مدیریت باغبانی و مجری طرح گیاهان دارویی استان قرار گرفته است، چرا که با خشک کردن سرشاخه در سایه می‌توان در طول سال از این محصول ارزشمند استفاده کرد.
 با توجه به بازار مصرف مطمئن این محصول؛ کشت و استحصال عرق گیاه بادرشبویه یکی از کسب و کار‌های مقرون به صرفه اقتصادی به ویژه در حوزه توسعه کسب و کار‌های خانگی برای زنان روستایی و حتی شهری است که در صورت ارائه حمایت‌های آموزشی- ترویجی و اعطای تسهیلات از سویی و توسعه تولید صنعتی، بسته بندی مناسب و بازاریابی می‌توان گردش مالی و ارزش افزوده این بخش را افزایش داد.

شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه شمیم بهشتی بادرشبو در کوچه باغ‌های ارومیه

گزارش مکتوب : درویشی