پیام آذری - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
گفت‌وگوی سازندگی با مدیر سابق «پژوهشگاه هواشناسی و علوم جوی» درباره آلودگی هوای خوزستان
فائزه مومنی| هوای خوزستان این روزها مدام در شرایط بحرانی قرار می‌گیرد. شاخص ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون در اهواز، کارون و هویزه به بیش از 150 رسیده و هوای این شهرها در محدوده «ناسالم برای همه» قرار دارد. هیچ‌یک از شهرهای استان در وضعیت پاک نیستند و طبق اعلام هواشناسی، پایداری جوی و گردوغبار تا پایان هفته ادامه خواهد داشت. در نتیجه این وضعیت بیش از 700 نفر در یک روز به دلیل مشکلات تنفسی و قلبی به بیمارستان‌های اهواز مراجعه کرده‌اند. مراکز درمانی تحت فشار شدید قرار دارند و گروه‌های حساس در معرض خطر جدی‌اند. با وجود تشکیل ستاد بحران و اقداماتی مانند تعطیلی مدارس و کاهش ساعات کاری، کارشناسان معتقدند تصمیمات دولت مقطعی است. میلیاردها دلار هزینه مقابله با ریزگردها تاکنون به بهبود ملموس منجر نشده و خوزستان همچنان در نفس‌تنگی مزمن گرفتار است. درباره علت و راهکار احتمالی شرایط پیش‌آمده با مهدی رهنما، مدیر سابق «پژوهشگاه هواشناسی و علوم جوی» گفت‌وگو کردیم. او معتقد است جز دیپلماسی محیط‌زیست هیچ راهکار دیگری برای کنترل آلودوگی هوای خوزستان فعلا وجود ندارد.
چه عواملی باعث تشدید بحران گرد و غبار و آلودگی شده است؟
بخشی از وضعیت فعلی استان خوزستان ناشی از آلودگی‌هایی است که از احتراق و اشتعال تالاب‌ها به‌وجود آمده است. اما بخش دیگر آن به پدیده جهانی تغییر اقلیم بازمی‌گردد. در سال گذشته، ما یکی از خشک‌ترین سال‌های چند دهه اخیر را در کشور خود همچنین در عراق تجربه کردیم. به‌عبارتی سال گذشته برای عراق تقریباً خشک‌ترین سال در تاریخ معاصر بود و برای ایران نیز شدیدترین خشکسالی در 60 سال گذشته به ثبت رسید.
در کشور ترکیه نیز شرایط مشابهی حاکم بود و به‌واسطه تغییرات اقلیمی، خشکسالی شدیدی در این کشور رخ داد. در نتیجه، منابع آبی که از ترکیه به سمت عراق جریان داشت تقریباً به صفر نزدیک شد و کاهش قابل‌توجهی یافت. خشکسالی در عراق و نبود منابع آبی باعث شده که این کشور همچنین مناطقی از استان خوزستان در ایران به‌شدت مستعد بروز پدیده گرد و غبار شوند. در واقع، آلودگی فعلی که در خوزستان مشاهده می‌کنیم عمدتاً منشا طبیعی دارد و ناشی از گرد و خاک است. خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر، به‌ویژه در سال گذشته و امسال، همراه با نبود بارش مؤثر، سبب شده سطح زمین کاملاً مستعد برخاستن ذرات خاک با کوچک‌ترین وزش باد باشد. همین امر موجب بروز آلودگی شدید در شهرهای مختلف استان شده است.
بازار ![]()
آیا دولت ایران می‌تواند از ابزار دیپلماسی برای مقابله با بحران آلودگی هوای خوزستان استفاده کند؟
باید گفت که تنها راهکار موجود در شرایط فعلی، دیپلماسی است. اگر بخواهیم به‌صورت مشخص‌تر بیان کنیم، می‌توان از مفاهیمی چون دیپلماسی آب و حتی دیپلماسی گرد و خاک سخن گفت. سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال‌های گذشته مطالعات متعددی در این زمینه انجام داده است. به‌عنوان نمونه، در یکی از پروژه‌ها، برای 25 کشور منطقه، کانون‌های گرد و غبار شناسایی و معرفی شده است. این داده‌ها می‌تواند مبنای دیپلماسی محیط‌زیستی قرار گیرد. در واقع با تکیه بر اطلاعات مستند حاصل از تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های جهانی اکنون دقیقاً می‌دانیم کدام مناطق در عراق در صورت برخاستن گرد و خاک، کدام استان‌های ایران را در چه فصلی و چه ماهی تحت تأثیر قرار می‌دهند.
این داده‌ها می‌تواند، پایه‌ای برای مذاکرات و همکاری‌های منطقه‌ای باشد. ایران می‌تواند در قالب ارائه مشاوره و کمک فنی به کشور عراق در جهت تثبیت کانون‌های گرد و خاک و کاهش اثرات آن همکاری کند. در خصوص تالاب هورالعظیم نیز چنین است؛ هرچند بخش عمده آتش‌سوزی‌ها در بخش عراقی این تالاب رخ می‌دهد و دود آن وارد کشور ما می‌شود اما می‌توان از طریق دیپلماسی آب کمک کرد تا منابع آبی این تالاب تأمین و از خشکی خارج شود. در نتیجه، آتش‌سوزی‌های احتمالی کاهش خواهد یافت. بنابراین شرایط کنونی نیازمند دیپلماسی فعال محیط‌زیستی است. دولت باید در این زمینه، به‌ویژه از طریق بخش محیط‌زیست وزارت امور خارجه، حضوری پررنگ و مؤثر داشته باشد و در حوزه‌های مختلفی همچون خاک، آب و مقابله با خشکسالی، رویکردی هماهنگ و فرابخشی اتخاذ کند.
گفته می‌شود، کشور دچار خشکالی فراگیر شده است و با توجه به بارندگی نزدیک به صفر ایران در مهرماه و پاییز امسال، آیا تابستان آینده سخت‌تر از تابستان امسال خواهد بود؟
اما در خصوص موضوع خشکسالی فراگیر در کشور، همان‌طور که اخیراً از سوی دبیرکل یکی از کنوانسیون‌های مرتبط با آب در ایران اعلام شد این پدیده در حال حاضر بخش‌های وسیعی از کشور را دربر گرفته است. به‌گونه‌ای که در ماه مهر 21 استان کشور حتی یک قطره بارش نیز نداشتند. با توجه به این شرایط، پیش‌بینی می‌شود که تابستان سال آینده نسبت به تابستان گذشته شرایط سخت‌تری داشته باشیم. بر اساس داده‌های پژوهشگاه هواشناسی تا حدود 20 روز آینده هیچ بارشی در اغلب مناطق کشور پیش‌بینی نمی‌شود به‌جز نوار باریکی در شمال ایران. این وضعیت احتمالاً تا اواخر آبان ماه ادامه خواهد داشت. بر اساس پیش‌بینی‌های فصلی احتمالاً زمستانی نرمال از نظر بارش خواهیم داشت، البته این پیش‌بینی‌ها ماهیت احتمالاتی دارند و درصدی از خطا در آنها وجود دارد. باید منتظر ماند تا مشخص شود، آیا بارش‌های زمستانی می‌تواند بخشی از کمبودهای فعلی را جبران کند یا خیر. اما در مجموع، تأکید می‌کنم که کشور همچنان در شرایط خشکسالی جدی و گسترده قرار دارد و نیازمند برنامه‌ریزی جامع در سطح ملی و منطقه‌ای است. در هر صورت در چند سال گذشته، کشور ما شاهد خشکسالی‌های متوالی و ممتدی بوده که بدون تردید تأثیرات قابل‌توجهی بر منابع آب سطحی، منابع آب زیرزمینی و پوشش‌های گیاهی و سطح زمین بر جای گذاشته است. بر اساس پیش‌بینی‌های فصلی و بلندمدت این شرایط احتمالاً تا تابستان آینده نیز ادامه خواهد داشت. با این حال باید منتظر ماند و دید که آیا در زمستان پیش‌رو، بارش‌ها به سطح نرمال خواهند رسید یا خیر. در صورت وقوع بارش‌های نرمال، ممکن است از شدت و اثر خشکسالی کاسته شود اما اگر چنین نشود احتمال دارد در تابستان آینده با خشکسالی شدیدتری مواجه شویم.
با توجه به شرایط آب و هوایی خوزستان باید شاهد تشدید مهاجرت از این منطقه باشیم، درست است؟
در اقلیم‌هایی مانند استان خوزستان، این پدیده می‌تواند آثار متعددی به همراه داشته باشد. یکی از پیامدهای آن افزایش مهاجرت‌های اقلیمی است. در حال حاضر مفهوم «مهاجرت اقلیمی» به یکی از موضوعات مهم جهانی تبدیل شده است؛ پدیده‌ای که بر اثر تغییرات اقلیمی و شرایط ناپایدار محیطی موجب جابه‌جایی جمعیت از مناطق آسیب‌پذیر به مناطق دارای شرایط بهتر می‌شود. در کشور ما نیز در سال‌های اخیر نمونه‌های روشنی از این نوع مهاجرت مشاهده شده است. به‌عنوان مثال، مهاجرت از استان‌های جنوبی نظیر خوزستان و سیستان و بلوچستان به استان‌های شمالی کشور و البرز افزایش یافته است. همچنین از استان اصفهان، مهاجرت‌هایی به استان‌های شمالی مانند گیلان و مازندران صورت گرفته که در برخی مناطق، جمعیت مهاجر حتی از ساکنان بومی بیشتر شده است. پدیده فرونشست زمین در اصفهان نیز یکی از عوامل تشدید این مهاجرت‌ها بوده است. بنابراین اگر در خوزستان خشکسالی و تغییر اقلیم ادامه یابد به‌طور طبیعی باید انتظار افزایش مهاجرت به استان‌های همجوار یا دارای شرایط اقلیمی مطلوب‌تر را داشته باشیم.