پیام آذری - ایسنا / دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس هشدار داد: دریای خزر دیگر آن دریای پایدار دهه 1370 نیست. پیش‌بینی می‌شود سطح آب تا سال 2050 بین 1.5 تا 2 متر دیگر کاهش یابد.
در گفت‌وگوی تخصصی ما با داریوش منصوری، دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، یافته‌های نگران‌کننده‌ای از تشریح مکانیسم‌های بحران دریای خزر ارائه شد.
دانشیار گروه فیزیکی دریا و اقیانوس شناسی دانشگاه تربیت مدرس نور با اشاره به اینکه بر اساس داده‌های میدانی و مدل‌سازی‌های هیدرو-اقلیمی، کاهش 2.7 متری سطح آب از سال 1374، افزایش شوری به محدوده 14-15 ppt و کاهش 20-30 درصدی رواناب ورودی، همگی از تشدید غیرخطی این بحران حکایت دارند، گفت: پژوهش‌ها نشان می‌دهد در صورت عدم اجرای راهکارهای فوری تطبیقی مبتنی بر سه محور همکاری منطقه‌ای، مدیریت یکپارچه منابع آب و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سازگاری، خزر تا کمتر از 10 سال آینده به نقطه بی‌بازگشت اکولوژیک خواهد رسید.
خزر در آستانه یک فاجعه اکولوژیک
داریوش منصوری، دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، درباره علل کاهش سطح آب دریای خزر گفت: این پدیده در دهه‌های اخیر، حاصل تعامل پیچیده عوامل طبیعی و انسانی است، اما در دوره اخیر، عوامل طبیعی به‌ویژه تغییرات اقلیمی- نقش غالب داشته‌اند.
وی اصلی‌ترین عامل این کاهش را، کاهش 15 تا 20 درصدی رواناب ورودی از حوضه آبریز رود ولگا عنوان کرد و افزود: این کاهش عمدتاً ناشی از پیامدهای تغییرات اقلیمی، از جمله گرمایش منطقه و کاهش بارش‌های مؤثر است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه عوامل انسانی از جمله سدسازی، برداشت آب برای مصارف کشاورزی و پروژه‌های انتقال آب نیز در این زمینه بی‌تأثیر نبوده‌اند، خاطرنشان کرد: با این حال، مطالعات و ارزیابی‌های علمی جدید در سال‌های 2022 تا 2025 از جمله پژوهش‌های چِن و همکاران در سال 2023 و گزارش ارزیابی ششم IPCC نشان می‌دهد که تأثیر عوامل اقلیمی در مقایسه با گذشته، قدرت بیشتری یافته و بعنوان عامل اصلی شتاب‌دهنده به روند کاهشی سطح آب دریای خزر در سال‌های اخیر شناسایی شده‌است.
دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، با هشدار درباره تشدید پیامدهای کاهش سطح آب دریای خزر بر صنایع ساحلی، تأکید کرد: تاثیر این بحران بر بخش‌های اقتصادی شدید و رو به افزایش است.
وی افزود: در بخش کشتیرانی، بسیاری از بنادر ایران و ترکمنستان با مشکل کاهش عمق آب مواجه شده‌اند به طوری که برخی از این بنادر عملاً به حالت نیمه‌تعطیل درآمده یا تنها با 40 تا 60 درصد ظرفیت واقعی خود کار می‌کنند.
منصوری ادامه داد: در حوزه شیلات نیز صنعت صید ماهیان خاویاری با کاهش شدیدی مواجه شده که ادامه فعالیت این بخش را با تهدید جدی روبرو کرده است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در بخش گردشگری، پدیده عقب‌نشینی خط ساحلی در برخی مناطق شمالی ایران به 300 تا 500 متر رسیده و پیش‌بینی می‌شود درآمد اقتصادی سواحل جنوبی خزر تا سال 1414، بین 25 تا 35 درصد کاهش یابد.
وی هشدار داد: در صورت عدم مداخله جدی و اجرای برنامه‌های فوری، پیش‌بینی می‌شود بهره‌وری اقتصادی سواحل جنوبی خزر به‌ویژه در ایران، در دهه آینده 20 تا 30 درصد کاهش یابد.
بمب ساعتی شوری؛ آب شرب شمال در خطر نابودی
استاد دانشگاه تربیت مدرس، در پاسخ به پرسشی درباره تأثیر کاهش سطح آب دریای خزر بر منابع آب آشامیدنی، هشدار داد: این پدیده به طور مستقیم کیفیت منابع آب شرب شهرهای ساحلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی با اشاره به مکانیسم این تأثیرگذاری توضیح داد: با کاهش سطح آب دریا و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، جهت جریان هیدرولیکی معکوس شده و پدیده نفوذ آب شور به داخل سفره‌های آب شیرین ساحلی رخ می‌دهد.
این استاد دانشگاه افزود: این پدیده که از آن بعنوان یکی از جدی‌ترین تهدیدات یاد می‌شود، هم‌اکنون در مناطقی مانند بابلسر و بهشهر به‌طور میدانی مشاهده و اندازه‌گیری شده است.
منصوری هشدار داد: در برخی چاه‌های آب شرب این مناطق، شوری آب تا 2 تا 3 برابر حد مجاز گزارش شده که پیامدهای نگران‌کننده‌ای چون کاهش کیفیت آب آشامیدنی در دسترس مردم، افزایش چشمگیر هزینه‌های تصفیه آب، ایجاد پتانسیل خطر برای سلامت عمومی به‌ویژه در زمینه بروز بیماری‌های کلیوی به همراه دارد.
مرگ خاموش سواحل؛ بیکاری و مهاجرت در راه است
استاد دانشگاه تربیت مدرس، در تحلیل ابعاد اجتماعی بحران کاهش آب دریای خزر هشدار داد و گفت: این پدیده در حال ایجاد پیامدهای اجتماعی عمیق در مناطق ساحلی است.
وی با بیان اینکه این بحران زندگی اجتماعی و معیشتی ساکنان حاشیه خزر را تحت تأثیر قرار داده است، تصریح کرد: از دست دادن مشاغل مستقیم در حوزه‌های صیادی، خدمات بندری و گردشگری، تشدید مهاجرت اجباری ساکنان روستایی و شهرهای کوچک ساحلی به کلان‌شهرها، افزایش تنش‌های اجتماعی بین جوامع محلی و نهادهای دولتی به دلیل فقدان برنامه‌های حمایتی مؤثر را به همراه خواهد داشت.
راه نجات خزر؛ از لایروبی تا دیپلماسی آبی
این استاد دانشگاه تربیت مدرس، راهکارهای کوتاه‌مدت مقابله با بحران را اجرای سیستم‌های هوشمند مدیریت آب در بخش کشاورزی حوضه‌های آبریز، انجام عملیات لایروبی فوری در بنادر برای حفظ قابلیت‌های کشتیرانی، استقرار واحدهای آب‌شوربین خورشیدی در مقیاس کوچک برای مناطق بحرانی بیان کرد.
این پژوهشگر حوزه دریا در ادامه راهکارهای بلندمدت را ایجاد سامانه پایش هیدرولوژیک مشترک با مشارکت پنج کشور ساحلی خزر، اجرای برنامه‌های جامع احیای تالاب‌های مهم از جمله تالاب انزلی و گمیشان، جابه‌جایی تأسیسات زیرساختی از مناطق ساحلی در معرض خطر، بازنگری در الگوی کشت و توسعه کشاورزی کم‌آب‌بر دانست.
استاد دانشگاه تربیت مدرس، در پاسخ به پرسشی درباره نقش دیپلماسی و کنوانسیون خزر در مدیریت بحران کنونی، بر اهمیت همکاری بین‌المللی تأکید و اظهار کرد: حل این بحران بدون مشارکت و همکاری همه‌جانبه کشورهای ساحلی ممکن نیست.
به وابستگی حیاتی دریای خزر به رودخانه ولگا
وی با اشاره به وابستگی حیاتی دریای خزر به رودخانه ولگا خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه حدود 80 درصد از آب ورودی به خزر از رودخانه ولگا در خاک روسیه تأمین می‌شود، هرگونه اقدام داخلی و ملی بدون همکاری و مشارکت این کشور، تأثیر محدود و ناچیزی خواهد داشت.
این استاد دانشگاه با تحلیل کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر (2018) افزود: اگرچه این کنوانسیون دارای مفادی در حوزه محیط زیست است، اما فاقد مکانیزم اجرایی قوی برای مدیریت یکپارچه و کارآمد منابع آب است.
منصوری راهکار عملیاتی پیشنهاد داد و گفت: زمان آن فرا رسیده که با الهام از مدل‌های موفق بین‌المللی مانند «کمیسیون بین‌المللی حفاظت از رود دانوب»، یک نهاد مشترک هیدرولوژیک تحت عنوان «سازمان مدیریت منابع آب خزر» با مشارکت تمام کشورهای ساحلی ایجاد شود.
منصوری خاطرنشان کرد: بنابراین اگرچه هر دو دسته عوامل طبیعی و انسانی در کاهش تراز آب دریای خزر مؤثر بوده‌اند، اما شواهد علمی جدید، تغییرات اقلیمی را به عنوان محرک اصلی در دوره کنونی برمی‌شمارند.
تغییرات اقلیمی چگونه دریای مازندران را می‌بلعد؟
دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، در پاسخ به این پرسش که نقش تغییرات اقلیمی جهانی در تشدید بحران کاهش آب دریای خزر چیست؟، تأکید کرد: تاثیر این تغییرات مستقیم و بسیار زیاد است.
وی با تشریح مکانیزم این تاثیرگذاری توضیح داد: گرمایش جهانی از دو مسیر اصلی این بحران را تشدید می‌کند؛ نخست افزایش نرخ تبخیر از سطح پهنه آبی دریای خزر به دلیل افزایش دما، و دوم، موجب ذوب زودرس برف در رشته‌کوه‌های تامین‌کننده آب مانند قفقاز و اورال شده است.
این استاد دانشگاه افزود: نتیجه مستقیم این پدیده‌ها، کاهش 10 تا 18 درصدی رواناب ورودی به دریای خزر در طی دو دهه گذشته بوده است.
منصوری با هشدار درباره تداوم این روند خاطرنشان کرد: خروجی مدل‌های اقلیمی CMIP6 نشان می‌دهند که این روند نزولی در تامین آب ورودی، حداقل تا سال 2050 میلادی ادامه خواهد داشت که لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت و تطبیقی برای مدیریت این بحران را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
کاهش بی‌سابقه در 5000 سال اخیر؛ خزر به نقطه بازگشت رسید؟
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، در پاسخ به این پرسش که «آیا کاهش کنونی سطح آب دریای خزر بخشی از یک چرخه طبیعی است یا بحرانی بی‌سابقه؟»، اظهار کرد: این پدیده ترکیبی از هر دو عامل است، اما سرعت و ابعاد کاهش در دوره کنونی، بی‌سابقه ارزیابی می‌شود.
وی با ارائه توضیحات تاریخی افزود: دریای خزر در بازه 5000 سال گذشته همواره شاهد نوسانات طبیعی سطح آب بوده است. با این حال، آمارهای ثبت‌شده نشان می‌دهد کاهش 2.7 متری سطح آب از سال 1995 تا 2025، به‌ویژه کاهش چشمگیر 1.5 متری که تنها در دهه اخیر (2015 تا 2025) رخ داده است، در تاریخ این دریا بی‌نظیر است.
شور شدن خزر؛ آخرالزمان ماهیان خاویاری آغاز شده است
این استاد دانشگاه در تشریح پیامدهای افزایش شوری آب دریای خزر هشدار داد و گفت: شوری دریای خزر از حدود 12.8 واحد (ppt) در حال افزایش به سمت محدوده 14 تا 15 واحد است که این تغییر، پیامدهای زیست محیطی جدی به همراه دارد.
وی مهم‌ترین تأثیرات این پدیده را تهدید بقای ماهیان خاویاری به دلیل اختلال در فرآیند تخم‌ریزی، جایگزینی تدریجی پلانکتون‌های بومی با گونه‌های مهاجم، کاهش شدید تنوع زیستی و گسترش مناطق کم‌اکسیژن برشمرد.
منصوری تأکید کرد: این زنجیره از تأثیرات، ثبات و سلامت کل اکوسیستم منحصر به فرد دریای خزر را با چالشی بزرگ و فزاینده روبرو ساخته است.
سونامی خاموش در شمال؛ نابودی صنایع ساحلی در 10 سال آینده
دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، با هشدار درباره تشدید پیامدهای کاهش سطح آب دریای خزر بر صنایع ساحلی، تأکید کرد: تاثیر این بحران بر بخش‌های اقتصادی شدید و رو به افزایش است.
وی افزود: در بخش کشتیرانی، بسیاری از بنادر ایران و ترکمنستان با مشکل کاهش عمق آب مواجه شده‌اند به طوری که برخی از این بنادر عملاً به حالت نیمه‌تعطیل درآمده یا تنها با 40 تا 60 درصد ظرفیت واقعی خود کار می‌کنند.
منصوری ادامه داد: در حوزه شیلات نیز صنعت صید ماهیان خاویاری با کاهش شدیدی مواجه شده که ادامه فعالیت این بخش را با تهدید جدی روبرو کرده است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در بخش گردشگری، پدیده عقب‌نشینی خط ساحلی در برخی مناطق شمالی ایران به 300 تا 500 متر رسیده و پیش‌بینی می‌شود درآمد اقتصادی سواحل جنوبی خزر تا سال 1414، بین 25 تا 35 درصد کاهش یابد.
وی هشدار داد: در صورت عدم مداخله جدی و اجرای برنامه‌های فوری، پیش‌بینی می‌شود بهره‌وری اقتصادی سواحل جنوبی خزر به‌ویژه در ایران، در دهه آینده 20 تا 30 درصد کاهش یابد.
وی در توضیح این دیدگاه افزود: راهکارهای کاهش (Mitigation) مانند تلاش برای بازگرداندن سطح آب به حالت قبلی، در ابعاد منطقه‌ای غیرعملی و با هزینه‌ای سنگین همراه است و در عمل تقریباً غیرممکن محسوب می‌شود.
این استاد دانشگاه راهکار عملی را چنین تشریح کرد: راه هوشمندانه‌تر، تمرکز بر سازگاری با شرایط جدید است. باید بنادر، شهرهای ساحلی و معیشت مردم را با سطح جدید آب دریا تطبیق دهیم.
منصوری با اشاره به لزوم انجام اقدامات جهانی خاطرنشان کرد: اگرچه تلاش برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح جهان همچنان ضروری است، اما برای کشورهای ساحلی خزر از جمله ایران، سازگاری با پیامدهای بحران، امری حیاتی و فوری به شمار می‌آید.
پیش‌بینی وحشتناک از خزر 2050؛ دریایی 9 متر پایین‌تر
دانشیار گروه فیزیک دریا و اقیانوس‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، در پاسخ به پرسش درباره امکان پیش‌بینی آینده دریای خزر، اظهار کرد: مدل‌های هیدرو-اقلیمی پیشرفته امکان شبیه‌سازی سناریوهای مختلف برای آینده این دریا را فراهم کرده‌اند.
وی با اشاره به عملکرد این مدل‌ها به ایسنا توضیح داد: مدل‌هایی مانند VIC و SWAT با تلفیق داده‌های سناریوهای اقلیمی CMIP6، میزان رواناب حوضه ولگا و نرخ تبخیر از سطح دریا، تصویر علمی از آینده احتمالی خزر ارائه می‌دهند.
منصوری افزود: بر اساس پیش‌بینی‌های این مدل‌ها تا سال 2045، در سناریوی متوسط (SSP2-4.5) پیش‌بینی می‌شود سطح آب دریای خزر بین 1.5 تا 2 متر تا سال 2050 کاهش یابد و این روند تا پایان قرن به کاهش تجمعی 6 تا 9 متری برسد. در سناریوی بدبینانه (SSP5-8.5) نیز مدل‌ها از کاهش 15 تا 18 متری سطح آب تا پایان قرن، عقب‌نشینی 20 تا 30 درصدی مساحت دریا و افزایش شوری تا 18-20 واحد خبر می‌دهند.
خزر می‌میرد، ما چه می‌کنیم؟
این استاد دانشگاه تربیت مدرس، در بخش انتهایی گفت‌وگوی مفصل خود با ایسنا، خطاب به تصمیم‌گیران و مسئولان اعلام کرد: دریای خزر دیگر آن دریای پایدار دهه 1370 نیست. ما باید بپذیریم که سیاست‌های توسعه‌ای مبتنی بر فرض ثبات اقلیمی، دیگر جوابگو نیستند. لازم است فوراً از منطق «توسعه بی‌رویه ساحلی» به سمت «توسعه مقاوم و هوشمند با محوریت مدیریت کم‌آبی» حرکت کنیم.
این استاد دانشگاه سه ستون اصلی مقابله با این بحران را چنین برشمرد: همکاری فرامرزی، سرمایه‌گذاری در علم بومی و مشارکت واقعی جوامع محلی.
منصوری تأکید کرد: اگرچه ریشه این بحران در اقداماتی است که ممکن است از کنترل شما خارج باشد، اما راه‌حل‌ها از همین جوامع آغاز می‌شود. از دانش بومی خود بهره بگیرید، با همکاری یکدیگر الگوهای معیشتی جایگزین مانند گردشگری طبیعت‌محور یا پرورش گونه‌های مقاوم ماهی را آزمایش کنید و صدای جمعی خود را برای مشارکت در سرنوشت سواحل و دریایتان به گوش برنامه‌ریزان ملی برسانید.
وی در پایان با تأکید بر نقش محوری مردم گفت: آینده خزر در گرو اراده و اقدام جمعی ساکنان آن است.