عصر جدید اینترنت؛ فیلترینگ در ایران بی اثر می شود؟

پیام آذری - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
با اتصال مستقیم ماهواره به گوشی، فیلترینگ در ایران بی اثر می شود؟
بازار
مهسا طاعتی| روز گذشته گام مهمی در تحقق اینترنت جهانی بدون مرز و کاهش مناطق فاقد پوشش ارتباطی برداشته شد. شرکت استارلینک به عنوان زیرمجموعه اسپیس ایکس که با استفاده از ماهواره ها اینترنت جهانی ارائه می دهد، اعلام کرد که با گروه بین المللی مخابراتی ویون، وارد همکاری شده تا خدمات «اتصال مستقیم ماهواره به گوشی» را برای میلیون ها کاربر در کشورهای مختلف فراهم کند. هرچند ورود به این حوزه، مسیر دسترسی جهانی، پوشش نامناسب و مناطق کمتر توسعه یافته به اینترنت را هموار می کند، اما اجرای آن با چالش های فناوری، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مواجه خواهد بود. ازسوی دیگر، فاز نخست اتصال مستقیم موبایل به اینترنت جهانی و سرنوشت آن با سوالات و ابهاماتی از نظر انتخاب کشورهای اولیه، نقش دولت ها و پیامدهای آن برای اینترنت فیلتر و محدود ایران مواجه است.
پایان نقطه کور ارتباطی؟
در اکتبر سال 2023، گزارش شد که شرکت استارلینک قصد دارد تا خدمات Direct to Cell « اتصال مستقیم به گوشی» را آغاز کند. قرار بود از این طریق ابتدا امکان ارسال پیامک در سال 2024، سپس امکان ارسال داده و صدا در سال 2025 مبتنی بر فناوری های ماهواره ای محقق شود. هرچند هرازگاهی اخبار ضدونقیضی دراین باره منتشر می شد، اما این موضوع هربار به نتیجه نمی رسید تا اینکه حالا استارلینک با همکاری ویون، گام بزرگی در دسترسی میلیون ها انسان به اینترنت جهانی برداشته است. فاز نخست این همکاری برای دسترسی به خدمات «اتصال مستقیم ماهواره به گوشی» ابتدا در اوکراین آغاز، سپس در قزاقستان ادامه خواهد یافت. این طرح می تواند دسترسی بالقوه بیش از 150 میلیون کاربر را به خدمات ماهواره ای استارلینک فراهم کند و پوشش ارتباطی حتی در مناطق دورافتاده را گسترش دهد. همچنین این همکاری هم زمان با رقابت شدید در بازار ارتباطات ماهواره ای صورت می گیرد و شرکت های دیگری مانند ای اِس تی اسپیس موبایل و پروژه کوایپر آمازون نیز در حال توسعه فناوری مشابه هستند. استارلینک در ابتدا خدمات پیامکی را در این بستر ارائه می دهد و در مراحل بعدی، تماس صوتی و اینترنت داده، فعال خواهد شد. این شرکت از زمان آغاز پروژه در سال 2019 با هدف ایجاد یک شبکه اینترنت جهانی بدون مرز کار خود را آغاز کرد. استارلینک اکنون علاوه بر ارائه خدمات خانگی، ارتباطات در هواپیماها، کشتی ها و مناطق دورافتاده را نیز پوشش می دهد. به گفته ناظران، قرارداد تازه این شرکت با ویون هم می تواند آغاز عصر جدیدی از ارتباطات جهانی باشد. عصری که در آن مفهوم «بدون سرویس» یا «خارج از محدوده» به تاریخ خواهد پیوست. علاوه بر پیامدهای فناورانه، خدمت جدید شرکت استارلینک پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، توسعه ای، ژئوپلیتیک و حکمرانی هم دارد.
قرارداد ویون با استارلینک، دسترسی بالقوه بیش از 150 میلیون کاربر را فراهم می کند و فرصت درآمدزایی بزرگ ایجاد می کند، اما رقابت ماهواره ای می تواند برای اپراتورهای سنتی تهدید باشد. هزینه های بالای راه اندازی ماهواره ها باعث می شود تنها شرکت های بزرگ بتوانند وارد شوند. همچنین این تکنولوژی دسترسی به اینترنت در مناطق روستایی و دورافتاده را بهبود می دهد و می تواند آموزش، سلامت و کسب وکار محلی را رونق دهد، اما ممکن است نابرابری دیجیتال بین کشورها ایجاد شود. ازسوی دیگر، حضور ماهواره ها می تواند بر قدرت سیاسی و نظامی کشورها تأثیر بگذارد؛ به عنوان مثال، استارلینک نقش مهمی در حفظ ارتباطات در اوکراین ایفا کرد. همین موضوع، حساسیت کشورها نسبت به کنترل فضایی، امنیت ارتباطی و استقلال شبکه ها را برمی انگیزد و نیاز به مقررات بین المللی و مدیریت فرکانس ها را پررنگ می کند. با این اوصاف به نظر می رسد که با وجود مزایای اتصال مستقیم موبایل به اینترنت جهانی، محدودیت هایی مانند ظرفیت ماهواره ها، هزینه های پرتاب و نگهداری و موانع قانونی، همچنان چالش های پیش رو هستند.
چرا اوکراین و قزاقستان؟
علاوه بر این، در نگاه اول باید به این موضوع پرداخت که دلیل انتخاب کشورهای اوکراین و قزاقستان برای اجرای فاز اول چیست. حضور فعال استارلینک در بحران اوکراین، اپراتور محلی قدرتمند ویون در اوکراین و ملاحظات ژئوپلیتیک ازجمله دلایل آغاز فاز اجرایی اتصال مستقیم ماهواره به گوشی در اوکراین اعلام می شوند. بنا بر گزارش های واشنگتن پست و لوموند، از آغاز جنگ اوکراین در فوریه 2022، استارلینک نقش حیاتی در حفظ ارتباطات غیرنظامی و نظامی اوکراین ایفا کرده و بیش از 40 هزار ترمینال در مناطق جنگی فعال شده اند. به همین دلیل اوکراین از قبل، تجربه و زیرساخت لازم برای ارتباط با استارلینک را داشته است. ازطرف دیگر، ویون و کی یف استار به عنوان اپراتور محلی بزرگ، به دلیل آسیب دیدن زیرساخت های زمینی، همکاری با استارلینک را به عنوان پشتیبان و جایگزین شبکه ملی می بینند. همچنین اوکراین با آمادگی بازار و استقبال دولت، بهترین نقطه برای آزمایش خدمات «اتصال مستقیم به گوشی» است. ازسوی دیگر، همکاری در اوکراین جنبه ژئوپلیتیک و نمادین دارد؛ تاجایی که اعتبار جهانی و مشروعیت سیاسی استارلینک را تقویت می کند. علاوه بر این، ارزیابی ها بیانگر دلایلی ازجمله اهمیت اقتصادی و بازار پایدار، مزیت جغرافیایی برای تست فناوری و همکاری غرب در انتخاب قزاقستان به عنوان دومین کشور برای اتصال موبایل به اینترنت جهانی است. بی لاین قزاقستان زیرمجموعه ویون، حدود 10 میلیون کاربر دارد و قزاقستان به عنوان دروازه آسیای میانه، بازار پایدار و باثباتی برای گروه ویون فراهم می کند. همچنین گستردگی و تنوع جغرافیایی قزاقستان با مناطق کوهستانی و بیابانی، آن را به محیط مناسبی برای آزمایش سرویس جدید استارلینک تبدیل کرده است. ازطرف دیگر، قزاقستان سابقه طولانی در حوزه فضایی دارد و با سیاست های منعطف اخیر، زمینه همکاری با شرکت هایی مانند اسپیس ایکس برای پروژه های فناوری و اینترنت ماهواره ای فراهم شده است.
دولت ها همکاری می کنند؟
باتوجه به اینکه هر کشور طیف فرکانسی مشخصی برای اینترنت و تلفن های همراه دارد، استارلینک برای اینکه بتواند خدمات خود را در هر کشور به صورت قانونی و پایدار ارائه دهد، به مجوز و همکاری حداقل بخشی از دولت و اپراتورهای محلی نیاز دارد. ازسوی دیگر، قابلیت های اینترنت ماهواره ای در ایجاد قدرت نرم، می تواند نگرانی هایی برای دولت ها ایجاد کند. آن ها می توانند دسترسی را مسدود کنند و حتی ترمینال ها را در مناطق غیرمجاز غیرفعال کنند. البته استارلینک می تواند مانند تجربه اوکراین، بدون زیرساخت زمینی کار کند و سیگنال مستقیم به دستگاه ها بفرستد، اما در سرویس Direct-to-Cell وابستگی به دولت ها و اپراتورهای محلی بیشتر است و بدون همکاری اپراتور دارای مجوز، اجازه استفاده از فرکانس موبایل را ندارد. بررسی ها نشان می دهد که تاکنون اوکراین و ایالات متحده مجوز همکاری با استارلینک صادر کرده اند. در لبنان، عربستان و امارات متحده عربی مقررات جدیدی در حال تدوین است تا چارچوب فعالیت خدمات ماهواره ای مانند استارلینک را مشخص کنند. در مقابل در کشورهایی همچون ایران، روسیه، چین و برخی کشورهای خاورمیانه، استفاده از استارلینک غیرقانونی اعلام شده است. بااین حال کارشناسان معتقدند که تکنولوژی هیچ گاه منتظر قانون گذاری کشورها نمی ماند و مردم همیشه زودتر از دولت ها به سمت آن حرکت و از آن استفاده می کنند.
اینترنت ایران چه می شود؟
از آنجا که اینترنت در ایران با واژه های «کُند»، «پراختلال» و «محدود» عجین شده و براساس آمار، پس از چین، محدودترین اینترنت جهان را دارد، در این وضعیت سرنوشت کاربران ایرانی درباره اینترنت جهانی، پس از گسترش اتصال موبایل به اینترنت، محل سوال است. از نظر سعید سوزنگر، کنشگر اینترنت، محدودیت ها و فیلترینگ ها نمی توانند جلوی این فناوری را بگیرند و پلتفرم ها و کاربران، مسیر خود را برای دسترسی به این تکنولوژی پیدا می کنند. او در گفت وگو با هم میهن توضیح داد: «طی سال های اخیر در مواجهه با تکنولوژی های روز معمولاً برنامه مشخصی نداشته ایم، درنتیجه کشورمان همیشه از فناوری ها عقب مانده است. در این وضعیت، مردم تحت محدودیت ها همچنان از تکنولوژی استفاده می کنند و قوانینی هم که تصویب می شوند، یا بی اثر می شوند یا سیستم نسبت به آن ها مقاومتی نشان نمی دهد. ازسوی دیگر، مردم همیشه راه هایی برای دسترسی به خدمات پیدا می کنند؛ حتی اگر مجبور باشند، هزینه هم می پردازند. بنابراین محدودیت ها باعث توقف استفاده نمی شوند و تنها روش ها و مسیرها تغییر می کنند.» از نظر این کنشگر اینترنت، دولت در حوزه اینترنت صرفاً می تواند محدودیت هایی برای محتوای آسیب زا مثل محتوای خشونت آمیز یا تروریستی اعمال کند، اما مشکل اصلی، تفاوت تعریف هاست. مثلاً تعریف تروریسم در ایران و کشورهای دیگر متفاوت است و این باعث می شود گفت وگو و همکاری بین المللی دشوار شود. بنابراین باتوجه به تحریم ها، پیچیدگی تصمیم گیری در حوزه اینترنت و در نظر گرفتن این واقعیت که نمی توان مانع ورود فناوری ها شد، ضروری است تا پیش ازآنکه کشور بیش ازپیش از تکنولوژی عقب بماند، کارگروه ویژه ای با حضور نمایندگان وزارت ارتباطات، وزارت امور خارجه، معاونت علمی ریاست جمهوری و نهادهای مرتبط تشکیل شود. همچنین این کارگروه، ضمن بررسی سناریوهای مختلف، بتواند متناسب با ابعاد و پیامدهای این فناوری، چارچوب و سیاست گذاری های لازم را تدوین و تنظیم کند.