پیام آذری - ارومیه- صید و فرآوری شاه میگوی ارس، یکی از پررونق ترین شغل ها در شمال آذربایجان غربی به ویژه شهرستان پلدشت بود که با قاچاق و صیدهای بی رویه، اکنون عاید منطقه از این محصول طلایی، چیزی نزدیک به صفر شده است.

به گزارش ایرنا، شاه میگوی دریاچه پشت سد ارس یکی از آبزیان شاخص شمال غرب کشور است که حیات آن بر اثر برداشت های بی رویه و تغییرات زیست محیطی به مانند سایر آبزیان این زیست بوم روبه افول گذاشته است.
زنگ خطر کاهش شدید ذخایر ژنتیکی این آبزی آبهای شیرین در سایه صیدهای غیر مجاز از سه سال قبل به صدا در آمد اما به رغم همکاری صیادان محلی و نیروهای مرزبانی به علت وسعت 15 هزار هکتاری این زیست بوم تغییری در اصل مساله ایجاد نکرد.
این موضوع علاوه بر بیکاری تعداد 100 تا 150 صیاد شهرستان مرزی پلدشت سبب توقف ارزآوری یک میلیون دلاری در سال برای کشور نیز شد درحالی که پیشتر از آن شاه کلید رونق اقتصادی و پویایی منطقه بود؛ طبق اظهارات مردم محلی و مسوولان، تعطیلی پنج کارخانه فرآوری و بسته بندی در این منطقه مرزی نیز از عوارض و پیامدهای نامیمونی بود که در اثر کاهش ذخایر ژنتیکی شاه میگو و بهم خوردن چرخه حیات در ارس حاصل شد.
به گفته کارشناسان از سال 1397 دستور توقف صید این آبزی صادر شد و تحقیقاتی جدی درحالی که کمبود اعتبارات شدید در این زمینه وجود داشت، درباره ارزیابی ذخایر ژنتیکی و تکثیر مصنوعی آن توسط محققان آغاز شد تا بار دیگر رونق اقتصادی از ماحصل صید و فراوری این سخت پوست مشهور رودخانه ارس به منطقه بازگردانده شود.
طبق اظهارات کارشناسان از محل صید و فرآوری و صادرات شاه میگوی آب شیرین ارس تا سال 1394 حدود چهار میلیون دلار و در سال های بعد از آن تا 1397 یک میلیون دلار ارزآوری داشته که در ردیف صادرات غیر نفتی دارای ارزش و جایگاه اقتصادی خاصی بوده است.
سرگذشت شاه میگوی ارس از اوج برداشت و صادرات تا افول آن از سال 1373 تا سال 1397 که تولیدات مطلوبی در این زمینه وجود داشت قابل تامل است چرا که به سادگی نمی توان چشم بر عایدات و اشتغال پایداری که در منطقه ایجاد شده بود، بست.
احیای شاه میگو در رودخانه ارس فرصتی برای بهبود معیشت مرزنشینان
مرزنشینان شهرستان پلدشت در شمال آذربایجان غربی که رودخانه ارس هم بخشی از این مرز محسوب می شود همواره از نعمت آب جاری هم در ایجاد رونق کشاورزی و هم در رونق صنعت شیلات بهره گرفته اند.
هم اکنون بیش از سه هزار و 700 تن انواع ماهی و آبزیان از این رودخانه از 20 شهریور تا فروردین ماه سال بعد صید می شود که 400 صیاد پلدشتی از عواید ان روزی کسب می کنند.اما این روزها صید بی رویه و غیر مجاز و کاهش ابزیان به خصوص شاه میگو اقتصاد خانوارهای صیادی را تحت تاثیر خود قرار داده است.
صیاد سفید موی پلدشتی در این باره می گوید: 25 سال قبل وقتی برای صید ماهی به دریاچه پشت سد ارس می رفتیم خرچنگ هایی به تورمان می خورد که از بیم آسیب زدنشان به تورماهیگیری زود آنها را در آب رها می کردیم.
جلال محمدی با بیان اینکه بعدها با راهنمایی های کارشناسان شیلات و جهادکشاورزی ارزش چند برابری این خرچنگ ها برایمان بیان شد و حتی کم کم رونق خرید و فروش زنده آنها بالا گرفت، گفت: ماحصل صید و فروش این جانداران ایجاد کارخانه بسته بندی و صادرات آن شد که اشتغال بیش از 100 نفر را در بخش فراوری و بسته بندی در پلدشت را رقم زد.
براساس گفته های این صیاد که سالها با آب ارس دوستی دیرینه دارد این روزها این واحد های بسته بندی دیگر فعال نیستند چون آبزی و ماهی بسیار کم شده و شاه میگو هم کاملا از بین رفته است.
اما زخم وی عمیق تر از انقراض این جاندار ارزشمند بوده و بیکاری جوانان در اثر تعطیلی کارخانه ها و کمبود صید دردی مضاعف برای وی و سایر خانواده های پلدشتی است.
وی معتقد است در صورت احیای دوباره شاه میگو اوضاع صنایع وابسته به آن فرصتی دوباره برای بهبود معیشت پلدشتی ها و روستاییان مرزنشین خواهد بود.
این صیاد از کارمندانی که برای کسب درآمد بیشتر، شبانه به صید و صیادی غیر مجاز می پردازند گلایه مند است و از آنها می خواهد تا اجازه بدهند صیادی را جوانان و کارگران بیکار فصلی انجام دهند تا نزد خانواده هایشان شرمنده نباشند.
وی می گوید: صیدهای غیر مجاز و بیش از حد از ذخایر پشت سد ارس بلای جان زندگی ساکنان محلی شده است و این روزها ماهی های ارزشمند این منطقه به شدت کاهش یافته است.
طبق اظهارات وی هم اکنون کاهش برخی گونه ها مثل سوف موجب شده تعادل اکولوژیکی در ارس دچار مشکل شود که لازم است تا کارشناسان در این زمینه تصمیمات لازم را اخذ کنند.

تکثیر شاه میگو رونق اقتصاد محلی را در بردارد
رودخانه پر آب ارس و سدهای متعددی که در مسیر آن زده شده، تاثیر بسیار شگرفی در کشاورزی و زیست محیط منطقه شمال غرب دارد. خود رودخانه ارس با بستر عریض، آب‌های عمیق و فراوان، زیست محیط بسیار ارزشمندی برای انواع آبزیان از جمله انواع ماهی‌های گرمابی به شمار می‌آید.
در میان آبزیان متعدد این رودخانه از دیرباز گونه‌ای سخت پوست به عنوان «خرچنگ دراز» یا «میگوی آب شیرین» وجود داشته است که در زمان‌های گذشته ساکنان ایرانی سواحل ارس به آن اهمیتی نمی‌دادند و اگر درهنگام صید ماهی مقادیری از این گونه جانوری در تورهای ماهیگیری آن‌ها مشاهده می‌شد، بعد از تخلیه تور آن‌ها را دوباره به آب بر می‌گرداندند.
البته به اعتقاد کارشناسان آبزی پروری، پهنه زندگی و پرورش شاه میگوی دراز آب شیرین از آناتولی تا دریای خزر است و محدود به ارس نبوده و این سخت پوست می تواند به عنوان اندیکاتور زیست محیطی عمل کند و پالایشگر باشد.
میزان تولید این آبزی که در دهه 1360 شمسی در منابع آبی ارس رهاسازی شده و خاستگاه آن تالاب انزلی است، در اوج برداشت ها حدود 270 تن به ثبت رسیده اما در زمان حاضر به صفر کاهش یافته است.
زیست شاه میگو تابعی از درجه حرارت و شرایط اکو زیستی بوده و سه سال طول می کشد تا در شرایط عادی به 50 گرم که وزن صادراتی آن است، برسد.
مدیر یکی از تعاونی هانی صید و صیادی در شهرستان پلدشت معتقد است که اقتصاد محلی در هنگام کثرت شاه میگو در رودخانه ارس بسیار پر رونق تر بود، و معیشت بسیاری از شهروندان این شهر محروم و مرزی به صنعت شیلات پیوند خورده است.
بر اساس گفته های جمال عزیزی که بیش از 20 سال در ابهای رودخانه ارس به صید مشغول بوده است تا 10 سال قبل صید شاه میگو یا همان خرچنگ دراز آبهای شیرین بسیار مطلوب بود و روزانه تا یک تن هم شاه میگو از دریاچه پشت سد ارس برداشت می شد.
از گفته های وی معلوم است که کارخانه های بسته بندی در اطراف رودخانه ارس و شهرستان پلدشت هم در نتیجه صید شاه میگو تا چندین سال قبل فعالیت خوبی داشتند اما این روزها گرد و غبار تعطیلی برروی دستگاه های این واحد های اقتصادی جا خوش کرده است.
آیا صید بی رویه تنها علت انقراض شاه میگوی رودخانه ارس است؟
عزیزی درباره صید بی رویه و غیر مجاز شاه میگو توسط افراد عادی هم معتقد است که صید این آبزی کار مردم عادی نبوده است چرا که خرید و فروش و صادرات آن تحت شرایط خاصی انجام می شود.
وی به شایعات دیگری هم در زمینه انقراض شاه میگو در آبهای ارس اشاره می کند که شایعه بروز بیماری در بین این گونه ارزشمند بوده است که موجب انقراض آن شده است.
این صیاد یخ زدگی رودخانه ارس در سال 1395 را هم یکی دیگر از علل انقراض نسل شاه میگوی ارس بیان می کند و می افزاید: یخ زدگی برخی نقاط رودخانه ارس در آن سال دو تا سه ماه طول کشید که می تواند دلیلی دیگر برانقراض آن در کنار سایر دلایل باشد چرا که این آبزی نیازمند محیطی خاص برای ادامه حیات است.
براساس اظهارات وی آلودگی آب ارس براثر سموم کشاورزی و نابودی بسیاری از ابزیان مفید هم می تواند نقشی مهم در انقراض شاه میگو داشته باشد.
وی براین باور است که احیای مجدد این آبزی در منابع آبی رودخانه ارس می تواند به کسب و کار محلی نفسی دوباره بدمد وکمک معیشتی مطلوب برای مردم محلی باشد.

بازیابی ذخایر شاه میگوی ارس برای نجات این آبزی از انقراض ضروری است
دکتر ناصر آق آبزی شناس، محقق و رییس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه در این باره معتقد است: در هر اقدامی برای صید و بهره برداری از بخش آبزیان، باید توان بازیابی و ذخایر مورد توجه باشد.
وی با بیان اینکه وقتی شاه میگو این آبزی ارزشمند را در مقیاس‌های وسیع صید کردند این وضعیت رو به انقراض قابل پیش بینی بود، افزود: پروژه ارزیابی ذخایر شاه میگوی ارس و تکثیر و پرورش شاه میگو طرح هایی است که هم اکنون جهاد کشاورزی و دانشگاه ارومیه برروی انها کار می کنند.
این محقق می گوید: ذخایر به شدت کاهش یافته است به گونه ای که در نمونه برداری ها نیز شاه میگو مشاهده نمی شود و در تله های تحقیقاتی گرفتار نمی شوند.
بر اساس گفته های وی در زمانیکه اوج برداشت و فروش و صادرات آبزیان بوده ، کشورهای آذربایجان، عراق، ارمنستان مقاصد ماهیان ارسالی و بلژیک، فرانسه و آلمان مقاصد شاه میگوی تولیدی در استان بودند.
دکتر آق صید بی رویه در سالهای گذشته، قاچاق و عوامل طبیعی و تغییراتی که در تنوع زیستی ارس رخ داده است را از علل به هم خوردن ترکیب زیستی این زیست بوم می داند.
وی معتقد است: برخی ماهیان مفید در این منبع آبی از بین رفته اند و در کنار کنترل صید بی رویه باید بازیابی و تکثیر ذخایر پیگیری شود که هم اکنون روی روش های تکثیر به صورت نیمه طبیعی تحقیق می شود.
آق گفت: در صدد هستیم تا شاه میگو مصنوعی تولید شود و نیازی به آوردن مولد ( شاه میگوهایی که چندین بار تخم ریزی می کنند) نباشد چرا که شاه میگوی مولد در رودخانه ارس یافت نمی شود.
وی با اشاره به به اینکه پیش مولد هایی برای تکثیر از مراکز دیگری تهیه می شود بیان کرد: پیش مولدها برای اولین بار تولید تخم گذاری می کنند.
طبق اظهارات وی تکثیر و بازسازی ذخایر ارس باید توام با مطالعات وضعیت طبیعی باشد و آلودگی های آبی نیز توسط خود دانشگاه بررسی می شود.
این آبزی شناس با بیان اینکه ارس بهترین زیستگاه برای شاه میگوی دراز آب شیرین است، افزود: افزایش گونه های مهاجم و بررسی نوع تنوع زیستی هم نیازمند بررسی و تحقیق است.
براساس گفته های این محقق در استانهایی مثل اردبیل، زنجان و تبریز شاه میگوی دراز اب شیرین وجود دارد اما شاه میگوی ارس که به صورت طبیعی تولید و تکثیر می شودارزش اقتصادی بالایی دارد.

اختصاص اعتبارات ویژه برای مطالعه و تحقیقات درباره بازسازی ذخایر ضرویست
رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور با تاکید برتکثیر مصنوعی شاه میگو برای بازسازی ذخایر دریاچه پشت سد ارس گفت: به شدت میزان ذخایر کاهش یافته است و در چهار سال گذشته صید در این منبع آبی ممنوع اعلام شده است.
علی نکویی فرد به خبرنگار ایرنا گفت: برای آینده نگری و حفظ ذخایر آن باید به شاه میگو و احیای آن به عنوان یک پروژه استراتژیک توجه شود و اعتبارات مطالعاتی و پایش آن نیز تخصیص یابد.
وی با اشاره به فعالیت های کشور همسایه در زمینه بازسازی و احیای مجدد ذخایر شاه میگو بیان کرد: در ترکیه مرکز تکثیر شاه میگوی عاری از بیماری راه اندازی شده است و به تدریج به سوی احیای مجدد ذخایر حرکت می کنند که حاوی درآمد بالا و اشتغال زایی است.
این محقق با اشاره به ارزآوری مطلوب شاه میگو در سالهای گذشته افزود: قیمت شاه میگو چندین سال قبل بین 12 تا 15 دلار بوده و هم اکنون نیز بین 20 تا 40 دلار تخمین زده می شود که بایک حساب سرانگشتی افزون بر یک میلیون دلار ارزش صادرات آن در شرایط تحقق تولید 250 تنی به مانند چهار سال گذشته است.
وی با بیان اینکه یکهزار گونه از سخت پوستان در استان وجود دارد که شاه میگو جزو این گونه هاست، ادامه داد: 12 درصد از سخت پوستانی که در رده شاه میگو قرار دارند، تجاری بوده و شاه میگوی دراز آب شیرین جزو این سخت پوستان است.
وی پهنه زندگی و پرورش این نوع شاه میگو را از آناتولی تا دریای خزر بیان کرد و گفت: شاه میگو می تواند به عنوان اندیکاتور زیستی محیطی عمل کند و پالایشگر باشد.
نکویی فرد بیان کرد: شاه میگوی دراز آب شیرین جزو سخت پوستان و آبزی سرد آبی می باشد و تکثیر آن در آب های سرد ممکن است.
وی اضافه کرد: شاه میگویی که در استان مورد بهره برداری قرار می گیرد در منابع آبی اکوسیستمی پرورش یافته است و این موضوع باید از شاه میگوی تولید شده در کشورهایی که از طریق سرمایه گذاری تجاری تولید و عرضه می شود، تفکیک شود.

جهش تولید و صادرات مجدد شاه میگو با ترمیم ذخایر آبزیان ارس گره خورده است
مدیر شیلات شهرستان پلدشت در باره شاه میگوی ارس و بازگشت این جاندار به چرخه زندگی، اقتصادی، صادرات و ارزآوری گفت: مرزبانی و فرمانداری در کنار شیلات تلاش کرده اند تا دست سودجویان از این منبع ارزشمند کوتاه شود.
مقدم با بیان اینکه پایش 15 هزار هکتاری اطراف رودخانه ارس کار دشواری است، گفت: تا سال 1397 سالانه 270 تن برداشت شاه میگو از ارس انجام می شد اما در سال 1397 این میزان به 5.5 تن و هم اکنون به صفر کاهش یافت.
براساس گفته های وی فعالیت پنج کارخانه فراوری و بسته بندی در زمینه شاه میگو و صادرات آن موجب دلگرمی صیادان منطقه بود چرا که تاثیر مطلوبی بر معیشت مرزنشینان داشت.
وی از مسوولان و جوامع محلی خواست تا در زمینه ترمیم ذخایر ارس در کنار شیلات باشند چرا که نمی توان به علت کمبود نیرو و حجم بالای کاربه طور کامل مانع قاچاق شد.
مقدم براین نکته تاکید دارد که کسب و کار جوامع محلی به افزایش تولید شاه میگو و ابزیان در رودخانه ارس گره خورده است و با این ظرفیت عظیم طبیعی و اقتصادی می توان به جهش تولید و صادرات کمک شایسته ای کرد.
وی بهره گیری از یگان محافظت شیلاتی و نیز کمک های جوامع محلی را گامی مهم در جلوگیری از قاچاق و صید بی رویه بیان کرد.
ترویج صید مسوولانه راهکار تقویت ذخایر و اشتغال پایدار در پلدشت است
کارشناسان شیلات و امور آبزیان در کنار جوامع محلی و تعاونی صید و صیادی راهکارهای متعددی را برای بازیابی نسل شاه میگوی ارس و ترمیم جمعیت آسیب دیده آن ارائه می‌کنند که از جمله آن‌ها مبارزه با صید غیر مجاز این آبزی از طریق تشکیل یگان ویژه حفاظت از آبزیان، برداشت اصولی و پایدار، ایجاد منطقه صید ممنوع در محدوده‌ای از سد ارس و پرورش متراکم شاه میگو در محیط‌های مصنوعی ورهاسازی بچه میگوهای تکثیر شده در زیست بوم منحصر به فرد ارس است.
رییس اداره تولید و بهره برداری شیلات آذربایجان غربی با اشاره به اینکه صید غیرمجاز تمامی برنامه های این بخش را تحت تاثیر قرار داده است، اضافه کرد: این امر موجب برهم خوردن اکوسیستم و شرایط زیستی شاه میگو می شود.
بر اساس گفته های وی قاچاقچیان تیشه به ریشه صنعت آبزی پروری در ارس زده اند و تا وقتی که صید مسوولانه فرهنگ سازی نشود نمی توان به اهداف اقتصادی و اشتغال پایدار در این زمینه دست یافت.
هومن شفیع پور با اشاره به ذخایر مهمترین آبزی دریاچه پشت سد ارس، افزود: سالانه بین 60 تا 270 تن شاه میگو از منابع سد ارس صید می شد که اکنون این میزان صفر است و برای بازگشت مجدد به دوران طلایی حیات شاه میگو باید راهی سه چهارساله ر بخش تکثیر مصنوعی را طی کرد.
وی با بیان اینکه صید این محصولات بعد از پوست اندازی و ریزش مینیاتورها یا همان تخم ها صورت می گیرد، گفت: دست اندازی در زیستگاه شاه میگو و توراندازی در کف رودخانه ها موجب فرار این موجود باهوش از محل زیست خود و در نهایت نابودی آن شده است.
شفیع پور درباره تنفس و تعطیلی صید و صیادی شاه میگو از سال 1397 تا کنون بیان کرد: تا کنون مجوز صید صادر نشده است و تحقیقاتی برای ارزیابی ذخایر به صورت سالانه و تکثیر آن در دست اجراست.
به گزارش ایرنا شاه میگو گونه‌ای ارزشمند ازتیره سخت پوستان، با ارزش غذایی بسیار بالاست که زیستگاه منحصر به فرد آن دریاچه پشت سد ارس در شهرستان پلدشت در شمال آذربایجان غربی است.
شاه میگو که به آن خرچنگ دراز هم گفته می‌شود از خانواده «نفروپیدا» (nephropidae) و در برخی دسته بندی‌ها از خانواده هوماریدا( homaridae)) می‌باشد. بدن این جانور دارای پوسته سختی از جنس کتین است وچهار جفت پا برای راه رفتن و یک جفت چنگال بسیار قوی برای خوردن غذا دارد. وزن شاه میگو در زیست محیط ارس بین 100 تا 200 گرم است با این حال در برخی منابع از شاه میگوهایی با وزن 20 کیلوگرم نیز سخن به میان آمده است.
شاه میگو دارای آبشش است و در اعماق آب لابلای سنگ‌های بستر دریاچه یا رودخانه زندگی می‌کند و در محیط خشکی مانند ماهی تا موقعی که آبشش‌ها رطوبت خود را از دست نداده اند زنده می‌ماند. زاد و ولد شاه میگو از راه تخم ریزی است و تعداد متوسط تخم‌ها در هرشاه میگوی مادر 200 عدد است که به وسیله اسپرم‌های ذخیره شده دربدن مادر بارورمی شوند و با چسبیدن به پاهای مادر دوران رشد خود را سپری می‌کنند.
زیست‌گاه اصلی این آبزی در سرچشمه‌های رود ارس در خاک ترکیه و ارمنستان قراردارد و از طریق جریان رودخانه به داخل ایران انتقال یافته و به سبب شرایط مساعد زیستی، در دریاچه پشت سد ارس تکثیر شده است. هم اکنون دریاچه پشت سد ارس زیست گاه منحصر به فرد شاه میگو در کشور به شمار می‌رود.
شاه میگو یا خرچنگ دراز آب شیرین در فرهنگ غذایی مردم ایران جایگاهی ندارد. فتاوای شرعی که در باره مصرف این آبزی صادر شده است غالبا دال برحرمت آن است، اما در ممالک اروپایی و برخی کشورهای آسیایی از جمله چین و روسیه شاه میگو به عنوان یک ماده غذایی کامل گران قیمت و حتی اشرافی مورد توجه واقبال است.
مواد غذایی سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف از جمله کلسیم، ید و پروتئین شاه میگو را حتی تا حد یک غذای درمانگر با خواص پزشکی ممتاز بالا برده است.
برچسب‌ها
رودخانه ارس سد ارس آذربایجان آلمان دانشگاه ارومیه ریاست سازمان شیلات ایران ترکیه